Раскопкі Гальшанскага замка: з каскай на галаве і з Богам у сэрцы
Нішто так не натхняе і не ўзрушвае мяне, як вандроўкі па роднай Беларусі. Столькі таямнічага і нязведанага на нашай зямлі, што за ўсё жыццё не спасцігнуць! Але ж так хочацца хаця б крыху зразумець загадкі зямлі і душы беларускай... Таму, калі я ўбачыла ў сеціве абвестку пра валанцёрскую паездку на двухдзённыя раскопкі Гальшанскага замка, вырашыла ехаць, амаль не раздумваючы.
У дарогу — па легенды
На машыне з Мінска выехалі ўпяцёх. Як не знаёмыя, але захопленыя агульнай справай людзі, адразу знайшлі тэмы для размовы. Гісторык, журналіст, праграміст, бухгалтар-стыліст і філолаг-менеджар па турызме размаўлялі пра помнікі беларускай гісторыі і культуры і забаўлялі адно аднаго гальшанскімі легендамі. Дарэчы, легенды гэтыя не горшыя за еўрапейскія: часам сапраўды жудасныя, з чалавечымі ахвярамі, цёмнымі сіламі і прывідамі. Чаго каштуе толькі легенда пра будаўніцтва гальшанскага кляштару! "Калі яго будавалі, тройчы абвальвалася адна і тая ж сцяна. І тады вырашылі будаўнікі прынесці ў ахвяру адну з жанчын, якая першай прынясе на будоўлю абед свайму мужу. Першай прыйшла прыгажуня жонка маладога цесляра. Яе і замуравалі ў сцяне, якая з таго часу перастала абвальвацца... А каля кляштара часам з'яўляецца прывід Белай Дамы..." — распавядала выпускніца гістфака Надзея. "А Чорная Дама, жыхарка Гальшанскага замка, асабліва не любіць мужчын..." — "Вось чаму ў экспедыцыю едуць адны дзяўчаты, акрамя кіроўцы!" — жартавалі мы.
У пошуках карэты Сапегаў
Пасялілі нас у будынку, які стаяў на стадыёне побач з прыгожай свежаадрамантаванай гімназіяй. Надпіс на ўваходзе паведамляў: "Гісторыка-краязнаўчы лагер "Кентаўры". Гальшанская гімназія". Нас чакаў начлег у памяшканнях вучэбных класаў на голых матрацах, кінутых на падлогу...
Пераапрануліся, узброіліся каскамі, пальчаткамі, рыдлёўкамі і рушылі, нарэшце, да замка. Як нам паведамілі, мэта нашых раскопак — удакладненне памераў Гальшанскага замка для наступнай распрацоўкі планаў рэстаўрацыі/кансервацыі. Нам неабходна было расчысціць тэрыторыю ад бітай цэглы, хмызняку і смецця для таго, каб прафесійныя археолагі маглі ажыццяўляць раскопкі. "Капаем толькі насыпны слой, культурныя слаі не чапаем", — зверыўшыся з планам, настаўляў нас Аляксей Каламійцаў, кіраўнік таварыства аховы помнікаў "Яравіт".
Расчысцілі месца каля былой брамы, размецілі шурф і пачалі раскоп. "Магчыма, удасца знайсці дзённую паверхню двара і брукаванку, па якой праязджала карэта Сапегаў", — сачыў за нашай працай архітэктар Сяргей Іванавіч, які "неафіцыйна" адрэкамендаваўся як "Сэр Вожык". "Ды што брукаванка! — жартавалі дзяўчаты, — мы зараз цэлую карэту сапегаўскую адкапаем... разам з коньмі!" — дадавалі, знаходзячы косткі нейкай свойскай жывёлы. Але пакуль што трапляліся толькі каваныя элементы брамы, узорыстай кафлі, керамічнага посуду, дахоўкі... Усе знаходкі фіксаваліся пры дапамозе фотаапарата і стыкераў і клаліся ў цэлафанавыя пакуначкі для таго, каб потым трапіць у музей.
Рыдлёўка аб нешта бразнула...
Капалі, падмяняючы адно аднаго па чарзе, стоячы па два-тры чалавекі ў раскопе. У другі раз падышла мая чарга. Я пачала капаць — і раптам мая рыдлёўка натрапіла на нешта цвёрдае, жалезнае. Дзяўчаты кінуліся на дапамогу. Крыху адгрэблі зямлю і ўбачылі: вялікае жалезнае кола! "Няўжо сапраўды ад карэты?" — меркавалі ўжо без усмешкі. Нарэшце, выкапалі гэтае кола, якое заглыбілася амаль на паўметра ў зямлю. І крыху расчараваліся: кола калісьці было часткай трактара або сеялкі, бо на тэрыторыі замка за савецкім часам знаходзіўся жывёльны двор... Але ўсё роўна мы ганарыліся такой буйной знаходкай!
...А ўвечары мы сабраліся каля вогнішча, бліжэй знаёміліся адно з адным, размаўлялі пра паганскіх багоў, слухалі цікавыя расповеды з гісторыі нашага краю... А потым спявалі песні да самай ночы пад незвычайна зорным небам...
Па цаглінцы ў агульную справу
...Раніца прыйшла пад акампанемент царкоўных званоў і гарланне пеўня. Пакуль большасць каманды яшчэ спала, мы з Таццянай вырашылі прагуляцца па мястэчку. Дзівіліся на залітыя ружовым туманам узгоркі, радасна кідалі вока на чысцюткія падворкі і размаўлялі аб тым, што ў такіх месцах адпачывае душа.
Потым адправіліся на замак і там акуратна складвалі ўцалелую цэглу-пальчатку (майстар пакідаў на сырой цэгле адбіткі пальцаў, што пры высыханні надавала ёй амартызацыі. — Аўт.), якая будзе прыгоднай для рэстаўрацыі замка. Але з сумам разумелі, што праца, зробленая намі цягам двух дзён, — кропля ў моры...
Напярэдадні ад'езду Аляксей павёў нас на гальшанскае гарадзішча. Хацелі наведаць касцёл святога Яна Хрысціцеля, але ксёндз сказаў, што будынак знаходзіцца ў аварыйным стане. "Каб зайсці сюды, трэба выканаць дзве ўмовы, — сказаў святар, — мець Бога ў сэрцы і каску на галаве"... Пакуль што гэтыя словы можна сказаць і пра Гальшанскі замак, і пра некаторыя іншыя архітэктурныя помнікі Беларусі...
Дзіяна СЕРАДЗЮК. Фота аўтара