“Vаlе!” — “Бывайце!”
13 снежня ў Нацыянальным гістарычным музеі наш зямляк Віктар Хурсік прадставіў на суд чытача дакументальнае даследаванне жыцця і дзейнасці выбітнай асобы, што жыла на мяжы ХIХ і ХХ стагоддзяў, вялікай фундатаркі і асветніцы Беларусі княгіні Марыі Магдалены Радзівіл з роду Завішаў, якія пакінулі след і на асіповіцкай зямлі, — кнігу “Vаlе!”, што азначае “Бывайце!”. Праз унікальныя архіўныя дакументы, многія з якіх апублікаваныя ўпершыню, аўтар адкрывае новы погляд на драматычныя часы, дапамагае праліцца святлу памяці на тых, хто дагэтуль заставаўся ў цені.
— Цікавасць да гістарычных падзей, якія адбываліся ў краіне, у людзей была, ёсць і будзе, таму многія звяртаюцца да да-дзенай тэматыкі, — гаворыць аўтар. — Часам кажуць, што гісторыя Беларусі пачынаецца з паўстання Каліноўскага, але ж і раней былі беларусы — асобы з нашай эліты, якія жылі надзеяй і рабілі крокі па аднаўленні дзяржаўнасці. I гэта не кажучы пра сялян як асноўных носьбітаў мовы. Калі паглядзім на па-дзелы Рэчы Паспалітай, на 1831 год ці яшчэ глыбей — усюды заўважаем Беларусь. I ў кнізе падкрэсліваю: гэта з’яўляецца асноўнай ідэяй і мэтай. Генеалогію беларускага шляхецкага роду Завішаў вывучыў да сярэ-дзіны ХVI стагоддзя. А апошняя яго прадстаўніца — Магдалена Радзівіл.
— Чаму абралі для даследавання менавіта лёс гэтай жанчыны?
— Таму што яна ўвесь час рупілася пра беларускую дзяржаўнасць, захаванне незалежнасці, падтрыманне парадку. Магдалена ўкладвала свае грошы, стаяла ля яе вытокаў. У 1906 годзе пачала фінансаваць беларускі друк, школкі, рэлігійных дзеячаў. Гэта найвялікшы палітычны дзеяч свайго часу, была набліжанай да Дзяржаўнай Думы, ладзіла свае салоны, дзе імкнулася прасоўваць уласны погляд: маўляў, хлопцы, ну давайце нешта рабіць!.. Яе грошы далі штуршок уздыму нацыянальнай дэмакратыі, што гуртавалася вакол “Нашай нівы”.
— Раскажаце колькі пра асабістае жыццё Магдалены?
— Калі чытаў пра дзіцячыя гады, было даволі сумна. Мела досыць выбухны характар, да таго ж яе лічылі не надта прыгожай. Была ў дзяўчыны і старэйшая на год сястра — поўная супрацьлегласць, прыгожая і спакойная. I маці вельмі любіла менавіта яе, а Магдаленай пагар-джала.
Магдалена свабодна чытала на трох мовах, выдатна разбіралася ў літаратуры. Яе выдалі замуж за старэйшага чалавека, бацькавага равесніка. Яны пражылі разам 12 гадоў. У лістах да бацькі яна пастаянна пісала, што ў мужа вельмі дрэннае здароўе. Пасля яго смерці нічога з маёмасці жонцы не дасталася. Пазней Магдалена паехала ў Англію, дзе па-знаёмілася з Мікалаем Радзівілам, на 19 гадоў маладзейшым, і ён стаў другім мужам. У той час, каб трапіць у Дзярждуму Расіі, мужчыне трэба было прайсці маёмасны цэнз. Магдалена падаравала свайму мужу маёнтак у Кухцічах: верыла, што вырашэнне нацыянальнага пытання беларусаў магло адбыцца праз вярхоўную ўладу, праз Пецярбург. Магчыма, так бы і адбылося, каб не рэвалюцыя… Свет змяніўся, і Радзівіл выбрала іншую тактыку, пачала шмат ахвяраваць на нацыянальны рух…
— Што стала сапраўдным адкрыццём у працы над кнігай?
— Для збору матэрыялаў, акрамя Беларусі, давялося выязджаць у архівы Літвы, Польшчы, Расіі. Наогул у выданні выкарыстаны спасылкі больш чым на 300 крыніц. Гэта пераважна архіўныя дакументы, якія распавядаюць пра род Завішаў у кантэксце сямейнага жыцця, паказваюць месца магнатаў у час падзелаў Рэчы Паспалітай. Самае адметнае — лісты да Магдалены, яе асабістыя ўспаміны, тэстамент. I, канечне, яе фота-здымкі, якія надрукаваны ўпер-шыню. Яшчэ не перакладзены тысячы пісьмаў Магдалены Радзівіл з французскай мовы. Кожны дзень з’яўляюцца новыя звесткі. Аднаўляецца яе маёнтак у Кухцічах. Буду і далей працаваць у архівах Польшчы. Вельмі дапамагае ў справе напісання роду праўнук Магдалены Радзівіл. Дзякуючы яму кніга перакладаецца на поль-скую мову. Упэўнены, у суседняй краіне яна выклікае такую ж цікавасць, як і ў нас.
— Чаму так назвалі твор?
— “Vаlе!” — “Бывайце!”, — так сумна развітваецца Магдалена на тытульнай старонцы кнігі. “Ці правільна я зрабіла, што паставіла мэтай жыцця адраджэнне Беларусі — судзіць вам. Я любіла сваю зямлю, свой народ… На жаль, мне не дадзена ўбачыць яе росквіт. Vаlе!”
Спадзяюся, што, прачытаўшы кнігу, кожны з нас зможа дапамагчы душы Магдалены знайсці супакаенне…
Гутарыла Ніна ВIКТОРЧЫК.
Віктар Уладзіміравіч Хурсік (нарадзіўся ў 1953 годзе, чыгуначная станцыя Уборак, Асіповіцкі раён) — беларускі журналіст, публіцыст, пісьменнік, выдавец, грамадскі дзеяч. Вывучае гісторыю Асіповіцкага раёна, жыццё і дзейнасць Магдалены Завішы (Красінскай, Радзівіл). Адзін з укладальнікаў гісторыка-дакументальнай хронікі “Памяць. Асіповіцкі раён”. Аўтар кніг “Белы лебедзь у промнях славы. Магдаліна Радзівіл”, “Трагедыя белай гвардыі. Беларускія дваране ў паўстанні 1863- 1864 гг.” (2002), “Кроў і попел Дражна. Гісторыя партызанскага злачынства”. Шматлікія артыкулы гісторыка-краязнаўчай тэматыкі змешчаны ў перыядычных выданнях Беларусі. Пераклаў з польскай мовы і выдаў кнігі “Успаміны Крыштафа Завішы, ваяводы Мінскага” і “Маскоўская ўлада на Літве”.