Рэстаўрацыя замка ў Медніках як узор для беларусаў

Медніцкі замак — усяго за 45 кіламетраў ад Крэўскага і за два кіламетры ад сучаснай літоўска-беларускай мяжы. Паводле мясцовага падання, запісанага яшчэ Уладзіславам Сыракомлем, замкі будавалі браты-волаты, якія кідалі адзін аднаму інструмент і каменне. Замкі належаць да аднаго тыпу — кастэль — і шмат у чым сімвалічна звязаныя. Усходняя вежа Медніцкага замка нават называлася Крэўскай.

Медніцкі замак — адзін з першых мураваных у Вялікім княстве. Узведзены ў першай палове XIV ст. з дапамогай ганзейскіх майстроў, аточаны валамі і сяміметровым ровам, ён уражваў сценамі 15-метровай вышыні і двухметровай таўшчыні, 30-метровай галоўнай вежай-данжонам. У мурах, на вышыні 11 метраў, знаходзілася баявая галерэя з 280 байніц. Унутраная плошча замка складала 1,85 га, з валамі і ровам — 6,5 га. Такога ў Літве яшчэ не бачылі.
 

Данжон меў пяць ярусаў, з якіх тры верхнія былі жылыя. Тры меншыя вежы баранілі ўваходы ў замак з захаду, усходу і поўдня. Такая колькасць брамаў зніжала абарончыя якасці замка, але дазваляла вакольнаму насельніцтву хутчэй хавацца за мурамі падчас варожых нападаў.

Меднікі (літ. Medininkai), як і Крэва, належалі вялікаму князю Альгерду. Тут любіла бываць яго жонка Улляна. Блізкасць да сталіцы перадвызначыла як зручнасць Меднікаў, так і стварыла дадатковыя праблемы: сюды даходзілі крыжакі. У 1385 годзе вялікі магістр Конрад фон Ратэнштайн дэманстратыўна зладзіў пад мурамі рыцарскі турнір. У 1402 годзе нямецкіх саюзнікаў навёў на Меднікі Свідрыгайла. Пасля Грунвальда, страціўшы баявое значэнне, замак занепадаў. Як і Крэва, Меднікі пацярпелі падчас Першай сусветнай — немцы разабралі частку заходняга муру, будуючы дарогу.
 

Замак даследавалі ад 1950-х і закансервавалі ў 1960-я. Рэканструкцыя ішла з пачатку 1990-х, але новы імпульс ёй надаў нядаўні грант Еўрасаюза ў памеры 3 млн еўра. Што ж пакуль удалося зрабіць за гэтую немалую суму?
 

Адноўлены не ўвесь замак. Рэканструяваная толькі вежа-данжон і сцены абапал. Іншыя муры проста пакрытыя дахоўкай. Медніцкі замак захаваўся ненашмат лепш за Крэўскі. Але ўсё ж адзін з кутоў яе вежы сягаў у ХХ ст. пятага яруса. (Муры крэўскай Княскай вежы пасля абстрэлаў расійскай артылерыі ў Першую сусветную абсыпаліся да трэцяга.) Літоўскія рэстаўратары дзейнічалі прафесійна і тактоўна да аўтэнтыкі — яны пакінулі выразную мяжу паміж старажытнымі канструкцыямі і адноўленай муроўкай.
 

Гэты кантраст захаваны і ўсярэдзіне вежы: адноўленыя сцены патынкавалі. У нашых ранніх гатычных будынкаў сцены не тынкавалі ўвогуле, тынкоўка і роспіс наносілася толькі на скляпенні.
 

Як можна было перамяшчацца з яруса на ярус? Аказваецца, скляпенні для лесвіц не прабівалі. Тунэль для лесвіцы рабіўся ў тоўшчы сцяны і серпанцінам апаясваў вежу. У Крэўскім замку захаваліся фрагменты такога тунэля. Як гэта працуе ў нашых данжонах, я нарэшце пабачыў у Медніках. У такім праходзе можа перамяшчацца толькі адзін чалавек.
 

Цяпер зразумела, чаму вязніца князя Кейстута, калі верыць нашым хронікам, магла быць у цокальным паверсе Княскай вежы Крэўскага замка. У вежу можна было трапіць толькі з баявой галерэі на ўзроўні трэцяга яруса (унізе ўваходу не было). На цокальны ярус можна было спусціцца толькі па вузкім тунэлі. Дастаткова было аднаго ахоўніка, каб вязень не змог праслізнуць.
 

У рэканструкцыі Медніцкага замка ёсць удалыя рашэнні. Але чым больш там ходзіш, тым больш застаецца пытанняў. Напрыклад, прыступкі ў тунэлі і перакрыцці паміж ярусамі зробленыя з бетону (раней на некаторых ярусах былі драўляныя). Праўда, гэта і не маскіруецца.
 

Бетонныя перакрыцці рабіліся з меркаванняў пажарнай бяспекі, як і металічныя драбіны, што спускаюцца з адноўленых баявых галерэяў. Але сапраўдны шок у аматараў аўтэнтыкі выклікае шкляны ліфт, які працінае гатычную вежу ад ніжняга да верхняга яруса.
 

Свая логіка ў гэтым ёсць: калі грошы выдаткоўваў Брусэль, дык мусяць выконвацца і еўрастандарты — адноўлены замак павінен быць даступны інвалідам.
 

Як бачым, нават пры такой дарагой рэстаўрацыі ад сучаснасці не ўдаецца схавацца. Тут праблема, хутчэй, метадалагічная і этычная — што можа дазволіць сабе архітэктар-рэстаўратар, каб выканаць актуальныя інжынерна-канструктарскія патрабаванні, але нанесці найменшую шкоду помніку?
 

У прэсе пісалі пра выяўленыя ў Княскай вежы Крэўскага замка фрагменты сценапісу. Кавалкі распісанай тынкоўкі знаходзілі і ў Медніках. І па каларыстыцы, і па тэхналогіі яны ідэнтычныя раннім крэўскім: гэта нанесены чырвонай вохрай на светлы фон арнамент з перакрыжаваных ліній і палос. Лагічна — у Альгердавых, а потым Ягайлавых рэзідэнцыях у Крэве і Медніках магла працаваць адна і тая ж арцель майстроў.
 

Аднак літоўскія рэстаўратары аздобілі скляпенні Меднікаў адвольнымі фрэскамі: рэнесанснымі з раслінным арнаментам, гатычнымі фрэскамі з выявамі фантастычных жывёл.
 

Наперадзе — Крэва

Знаёмства з вынікамі рэканструкцыі Медніцкага замка для нас важнае яшчэ і таму, што наперадзе — аднаўленне Крэва. І грошай на яго ў разы меней.
 

Што можна скарыстаць з медніцкага досведу? Ці ўдасца нашым архітэктарам утрымацца на тонкай мяжы мадэрнізму і аўтэнтыкі?
 

Літоўскія рэстаўратары арыентаваліся ў большай ступені на дэкаратыўнасць, чым на аўтэнтыку. Трэба аддаць ім належнае: парэшткі старога замка, нібыта дыямент, набылі сучасную агранку. Сімпатыю выклікае выкарыстанне сучасных цэглы і дахоўкі, зробленых па старажытных узорах. Але і бетон кідаецца ў вочы. Фактычна, літоўскія рэстаўратары пасадзілі прыгожы футарал на старажытныя муры. Беларускія рэстаўратары плануюць ісці ў Крэве процілеглым шляхам: максімальна дакладна захаваць архітэктурна-вобразныя рашэнні даўніх дойлідаў, фактычна, адбудоўваць Княскую вежу такой, якой яе бачыў Кейстут.
 

Будзем спадзявацца, што мэты нашых архітэктараў удасца рэалізаваць.