Утрыманства або сацыяльны крызіс?
І вось на мінулым тыдні ў Беларусі, бадай, упершыню афіцыйна было пастаўлена складанае і нязручнае пытанне аб утрыманстве. На пасяджэнні калегіі Міністэрства працы і сацыяльнай абароны намеснік прэм'ер-міністра Анатоль Тозік заявіў, што праблема ўтрыманства пачынае ўяўляць рэальную небяспеку для дзяржавы.
Заява, скажам прама, вельмі супярэчлівая ў Беларусі, якая традыцыйна разглядаецца як сацыяльная дзяржава і з'яўляецца такой па Канстытуцыі. Але Анатоль Апанасавіч растлумачыў, што менавіта ён мае на ўвазе: "чалавек сам павінен клапаціцца пра сваё здароўе, пра дабрабыт сваёй сям'і. А мы павінны дапамагаць тым, хто ў гэтым сапраўды мае патрэбу — і не па паперах, а рэальна". Таксама віцэ-прэм'ер прызнаў, што ўтрыманства шмат у чым з'яўляецца наступствам дзяржаўнай сацыяльнай палітыкі, якая праводзіцца ў Беларусі: "сацыяльнае ўтрыманства — гэта зваротны бок дзяржаўнай дабрыні".
Як бы ў працяг гэтай заявы ў байнэце сталі гучаць даволі радыкальныя выказванні і прапановы па барацьбе з гэтым самым утрыманствам. Сутнасць іх у тым, што пара канчаць з "саўком", пара вызваліць эканоміку ад дармаедаў, якія цягнуць яе ўніз, і ў цэлым пазбавіцца ад усяго неэфектыўнага.
Праблема з падобнымі заявамі ў інтэрнэце не толькі палітычная (хоць і гэта важна, бо яны папросту падштурхоўваюць краіну да поўнага разрыву з тымі прынцыпамі, якія ляжалі ў аснове беларускай дзяржаўнасці як мінімум з сярэдзіны 1990-х гадоў, а рэальна — 1919 года).
Ёсць пытанне яшчэ важнейшае: яно звязана з тым, што спрошчаная пастаноўка праблемы ўтрыманства вядзе краіну да сацыяльнай і эканамічнай катастрофы.
Як асоба, якая нясе ўсю паўнату адказнасці за кожнае публічна сказанае слова, Анатоль Тозік даволі дакладна растлумачыў, што ён разумее пад сацыяльным утрыманствам. Гэта, перш за ўсё, адмова чалавека самастойна клапаціцца пра сваё здароўе, пра дабрабыт сваёй сям'і. Гэта свядомая адмова ад працаўладкавання на карысць гультайства і атрымання дзяржаўнай дапамогі. Гэта, нарэшце, свядомае знішчэнне сябе, свайго здароўя, а іншы раз — і здароўя сваіх блізкіх праз алкагалізм, наркаманію, асацыяльны лад жыцця.
Характэрна, што названыя з'явы практычна ніяк не звязаны з узроўнем даходаў насельніцтва. Напрыклад, вельмі распаўсюджаны алкагалізм сярод рабочых заводаў, якія атрымліваюць немалую заработную плату. Больш за тое, сацыяльная падтрымка традыцыйнага ("патэрналісцкага") тыпу, па сутнасці, толькі сілкуе падобныя дэвіяцыі.
Чаму так адбываецца?
Перш за ўсё таму, што людзі аказваюцца адарванымі ад фактараў, якія задаюць надындывідуальныя характарыстыкі іх уласнага жыцця, найперш ад жыцця ў грамадстве і пазітыўных супольнасцяў. Сацыяльнае жыццё як бы адбываецца "дзесьці там", а сам чалавек застаецца па-за ім. Як змяніць нешта ў сваім жыцці, для яго незразумела. У выніку, замест таго, каб мяняць нешта ў рэальным жыцці, чалавек пачынае маніпуляваць уласнай свядомасцю, ужываючы для гэтага алкаголь, наркотыкі, камп'ютарныя гульні і г.д.
Іншымі словамі, "утрыманства" такога тыпу — гэта, перш за ўсё, крызіс грамадства, прыкмета яго дэзінтэграцыі, прыкмета немагчымасці ўзнавіць сваю культуру.
Што адбудзецца, калі людзей, якія былі ў такім стане, перастаць падтрымліваць хоць бы на мінімальным узроўні сацыялізацыі і выкінуць у дзікі рынак?
Адбудзецца тое, што ўжо шмат разоў адбывалася ў іншых краінах (Расіі, Украіне, Эстоніі, Літве, Латвіі і іншых): паскоранае выміранне насельніцтва, паскораная далейшая сацыяльная дэзынтэграцыя і замяшчэнне карэннага насельніцтва мігрантамі. Гэта менавіта тое, да чаго прывядуць "простыя рашэнні" накшталт адмены пенсій, увядзення 100-працэнтна платнай аховы здароўя, поўнай адмовы ад дзяржаўнай падтрымкі беспрацоўных, прыватызацыі і ўтылізацыі неэфектыўных актываў і гэтак далей.
Як толькі падобны падыход становіцца пануючым, адразу аказваецца, што ў нас катастрафічна шмат чаго з'яўляецца "неэфектыўным". І чым больш мы пазбаўляемся ад "неэфектыўнага", тым менш эфектыўным становіцца тое, што мы раней такім лічылі. Таму што збавенне ад "неэфектыўнага" — гэта свядомая адмова ад пашыранага ўзнаўлення (перш за ўсё, узнаўлення рабочай сілы) і шлях у нікуды.
Сацыяльны крызіс, які робіць існуючую сістэму сацыяльнай абароны насельніцтва неэфектыўнай, патрабуе рашэнняў, адэкватных складанасці самога гэтага крызісу. І галоўны ключ да такіх рашэнняў — гэта, безумоўна, арыентаванасць на максімальнае ўцягванне саміх грамадзян у паляпшэнне ўмоў уласнага жыцця і павышэнне якасці свайго жыцця.
Аднак эфектыўным сродкам такога ўключэння не можа быць толькі фінансава-эканамічная пуга. Неабходна вялікая работа, накіраваная на фарміраванне пазітыўнай суб'ектнасці грамадзян і развіццё іх самаарганізацыі ў інтарэсах павышэння якасці іх уласнага жыцця. Неабходна палітыка, накіраваная на вырошчванне супольнасцяў, аснашчэнне іх ведамі, інструментарыем дзейнасці, накіраванай на павышэнне якасці жыцця. І гэта, безумоўна, патрабуе зусім новага ўзроўню сацыяльна-інжынерных тэхналогій і інфраструктуры падтрымкі.
Такім чынам, з'явы, якія віцэ-прэм'ер Анатоль Тозік у сукупнасці пазначыў як сацыяльнае ўтрыманства, уяўляюць сабой праявы крызісу беларускага грамадства і адначасовага крызісу той мадэлі сацыяльнай абароны насельніцтва, якая рэалізуецца ў краіне. Абодва гэтыя крызісы пачаліся не ўчора. У Савецкім Саюзе адпаведныя негатыўныя тэндэнцыі назіраліся з другой паловы 1960-х гадоў. Ды і ў Беларусі, нягледзячы на вывераны дзяржаўны курс другой паловы 1990-х і пачатку 2000-х гадоў, працэсы сацыяльна-дэмаграфічнай дэградацыі так і не былі спынены.
Ключ да пераадолення гэтага крызісу ляжыць у свядомым уцягванні грамадзян краіны ў работу па павышэнні якасці свайго жыцця праз іх самаарганізацыю і падтрымку іх суб'ектнасці. Аднак захады эканамічнага прымусу ў гэтым працэсе могуць мець толькі вельмі абмежаванае ўжыванне і вельмі абмежаваны пазітыўны эфект.
Юрый Царык, палітычны аналітык, кіраўнік Беларускай групы развіцця.