Кнігі Карэліцкага Эдэму
Гісторыкі скажуць, што назва аграгарадка “Райца” паходзіць ад слова “раіцца”. Але, калі ты прыязджаеш сюды, то самыя аўтарытэтныя навуковыя звесткі саступаюць месца выключна паэтычным вобразам. Бо такому дзівоснаму куточку нашай зямлі, сапраўды, больш падыходзіць слова “рай”. І ў сувязі са святамі Ведаў і Пісьменства мы рушылі ў вандроўку па Карэліцкім Эдэме ў пошуках старадаўніх прапісных і кніжных ісцін.
Паміж небам і кнігай
Сонечная вясковая раніца. Да сустрэчы са святаром Аляксеем Шышкірам ёсць яшчэ час. Можна прысесці на беразе сажалкі і зачаравана глядзець, як у яе водах адлюстроўваецца адна з неперавершаных карэліцкіх славутасцяў – царква святой вялікапакутніцы Варвары. А яшчэ плебанія – цяпер ніжні храм, прысада стогадовых ліпаў, стромкая лесвіца. Прыгажосць моманту натхняе на роздумы аб вечным і сувязі пакаленняў.
Сюды мы прыехалі за новымі ведамі аб роднай зямлі – пазнаёміцца з царкоўнай калекцыяй выданняў былых стагоддзяў. Так, у век электронных носьбітаў інфармацыі і наварочаных гаджатаў, душа ўсё роўна прагне звычайных папяровых кніг, якія прыемна ўзяць у рукі, спакойна пагартаць, выпадкова знайсці пакінутыя кімсьці пазнакі алоўкам на палях старонак і адчуць нешта блізкае ў думках незнаёмага чытача з мінулага. Вось яны – дарагія сэрцу імгненні, калі ты атрымліваеш асалоду ад ведаў.
Імправізаваную экскурсію па старадаўняй бібліятэцы Свята-Варварынскай царквы разам з айцом Аляксеем якраз і варта аднесці да такіх шчаслівых хвілінаў жыцця. Святар змог не толькі ўдыхнуць новае жыццё ў двухсотгадовы храм, але і зберагчы дыяменты мінулага, у тым ліку – кнігі.
І які гэта сусвет эмоцый, калі трымаеш у руках нават звычайную даведку 1842 года, але напісаную на беларускай мове! І такіх экспанатаў у калекцыі айца Аляксея даволі шмат. Таму некаторы час гартаем метрыкі, чытаем лісты святароў, любуемся каліграфічнымі почыркамі продкаў і, нарэшце, падыходзім да палічкі з кнігамі.
Пачынаем з рэпрынтнага выдання “Пачатковага настаўлення ў праваслаўнай хрысціянскай веры” 1916 года з сямейнага архіва айца Аляксея. Такі выбар невыпадковы і ўдала падыходзіць да 1 верасня. Дарэчы, на занятках у нядзельнай школе пры царкве святар Аляксей знаёміць з гэтай кнігай і дзетак.
Але яго выхаванцы з цікавасцю праглядаюць і больш сур’ёзную духоўную літаратуру мінулага. Напрыклад, “Трэбнік” 1956 года і “Свяшчэннае Евангелле” 1984 года. Унікальна тое, што кнігі пабачылі свет у атэістычныя савецкія часы. І, больш таго, іх актыўна выкарыстоўвалі ў набажэнствах, якія, нягледзячы на забароны, праходзілі ў хаце святара, дзе зараз знаходзіцца вясковая сталовая. Вядома, каб не было гэтых духоўных блуканняў у савецкую эпоху, сёння бібліятэка Свята-Варварынскай царквы налічвала б дзясяткі кніг на розных мовах. А тады на друкаваны скарб ніхто не звяртаў увагі, усё згружвалі на вазы і адпраўлялі без актаў і апісанняў, куды вочы глядзелі.
І ўсё ж кнігі, нібы тыя птушкі-феніксы, ніколі не зыходзяць у небыццё. Як і адноўлены ў Жыровічах “Трэбнік” 1894 года – таксама сямейная рэліквія айца Аляксея, некалі перададзеная жыхаркай Навагрудка.
Не менш 150-200 гадоў налічвае і размешчаны побач “Малітоўнік”, верагодней за ўсё надрукаваны ў Кіева-Пячэрскай лаўры.
Асаблівай увагі заслугоўвае “Новы Запавет” 1890 года, што належыў у царскія часы нейкаму падпадпалкоўніку Дзмітрыю. Сапраўды, ваенны люд часта не мог прысутнічаць на набажэнствах у храмах і браў з сабой духоўныя кнігі ў паходы, каб заўжды знаходзіцца пад аховай нябёсаў.
Між іншым, падобны “паход” за ведамі ў новы навучальны год зараз чакае нашых дзяцей. Таму разам са святаром Аляксеем мы знайшлі ў “Кнізе малебных спеваў” 1886 года “Малебны спеў пры пачатку вучэння отракаў”.
А вось па “Часаслову” 1905 года дзеці калісьці нават вучыліся чытаць, як цяперашнія школьнікі па буквары.
Добрую спадчыну для маленькіх і дарослых жыхароў і гасцей Райцы пакінуў пасля сябе былы настаяцель храма святой Варвары протаіерэй Васіль Коршун – “Евангелле трэбнае” 1913 года і “Службы на кожны дзень перадвялікоднага тыдня” 1931 года.
Імкненне святара дзяліцца з іншымі кніжнымі багаццямі як ніхто разумее айцец Аляксей. І пад завяршэнне сустрэчы ён паказвае яшчэ адну старадаўнюю кнігу з бібліятэкі сваёй сям’і – “Новы Запавет” 1878 года, якая таксама адышла да калекцыі Свята-Варварынскай царквы.
Пакуль мы разбіраем кніжныя скарбы, у храме з’яўляецца новы наведвальнік – акцёр тэатра і кіно з Брэста Алег Бузук. Яго маленства прайшло на райцаўскай зямлі, хлапчуком ён часта бываў у царкве, бачыў яе ў заняпадзе. Але калі месца ажыло, Алег вырашыў кожны жнівень прыязджаць на родную зямлю ў памяць аб родных, у гонар аб сваіх каранях. Насамрэч, калі зберагаецца і адраджаецца духоўная і матэрыяльная спадчына, кожнаму хочацца часцей бываць на малой радзіме ды не толькі госцем.
А з такімі актыўнымі, самаадданымі і мэтанакіраванымі людзьмі, як святар Аляксей, адноўленыя славутасці карэліцкай зямлі будуць прыцягваць людзей з усяго свету.
На сядзібе мастакоў
Гісторыя Райцы неад’емна звязана з родам Дуніных-Раецкіх. На іх сродкі напачатку ХІХ стагоддзя быў узведзены храм святой Варвары. Яшчэ адным духоўным магнітам для аматараў даўніны стала непасрэдна сядзіба знакамітай шляхецкай сям’і. Зараз славутасць належыць мастакам Веры Яўгеньеўне і Аляксандру Васільевічу Салдатавым. Да іх мы і завіталі ў госці.
Пакуль гаспадар працаваў у майстэрні, Вера Яўгеньеўна, перад знаёмствам са старадаўнімі кнігамі, запрасіла нас у падарожжа ў мінулае.
Бо, каб зразумець, дзе бяруць пачатак вытокі друкаванага слова, трэба дакрануцца да крыніц народнай творчасці. А яна ў музейным пакоі сядзібы прадстаўлена багата. Гэта прадметы побыту (напрыклад, прас з выявай Льва Мікалаевіча Талстога) і мэблі, адзенне і абутак нашых продкаў, унікальная гарадзенская кераміка, даматканыя ручнікі з папараць-кветкаю і іншымі сакральнымі ўзорамі і, безумоўна, саламяныя творы самой гаспадыні сядзібы, натхнёныя даўніной, – павукі на кветкавыя, купальскія і касмічныя тэмы, капелюшы, вясельныя вянкі і кароны, калядныя зоркі і маскі, аздабленне іконаў, нават вышыўка саломай і вялізны зубр. Тут кожны экспанат, нібы кніга, нясе глыбокія веды аб душы і сутнасці беларускага народа.
Не меншая калекцыя ў Веры Яўгеньеўны і друкаваных выданняў. Большасць з іх – сучасныя, але трапляюцца і “артэфакты”. Іх майстар знаходзіць у маленькіх вёсачках альбо абменьваецца каштоўнымі экзэмплярамі з іншымі калекцыянерамі. Для нашай сустрэчы Вера Яўгеньеўна абрала “Гістарычны песеннік” Марыі Канапніцкай 1919 года, “Кнігу святой Барбары. Збор малітваў і спеваў на вялікія ўрачыстасці ў касцёлах і для ўжытку ў пілігрымках” выдавецтва Караля Мяркі і зборнік “Бог – любоў мая” пад рэдакцыяй Адама Мараўскага, абедзве — пачатку ХХ стагоддзя. Гэтыя выданні павінны стварыць добры падмурак для будучай вялікай бібліятэкі гаспадыні сядзібы, дзе плануецца зрабіць раздзел звязаных з Карэліччынай знакамітых пісьменнікаў, паэтаў і навукоўцаў.
Акрамя экскурсу ў свет народнай творчасці і старадаўніх кніг, усе госці сям’і Салдатавых маюць магчымасць здзейсніць пазнавальную прагулку па незвычайным парку і значна пашырыць свае веды пра батанічную разнастайнасць малой радзімы. Чорныя бярозы, пяцьсотгадовыя дубы і белыя таполі, альтанка з ліпаў і фаварыт – васьмітычынкавы каштан, прывезены з выстаўкі ў Парыжы яшчэ Раецкімі.
Дзівосаў у сядзібе хопіць не на адну вандроўку. Для ўсіх тут адчынены дзверы і гаспадары радыя кожнаму госцю.
Скарб, які заўжды з табою
У вандроўцы па Карэліцкім Эдэме мы шукалі кнігі, а знайшлі значна больш як навокал, так і ўнутры сябе. Бо чым глыбей пускаеш карані ў родную зямлю, тым мацнейшым духам становішся. Гэта як са старадаўнімі кнігамі: калі ты не звяртаешся да іх і не шануеш, то аднойчы яны струхлеюць і знікнуць, а з імі – і веды для будучых пакаленняў. Але калі ты з павагай і любоўю адносішся да спадчыны, то захоўваеш сувязь пакаленняў, лепш разумееш родны край, людзей, сябе і нібы робіш крок у вечнасць.
Марына КАЗЛОВІЧ
Фота аўтара