У пошуках ідыша

Вядомы расійскі бард Аляксандр Гарадніцкі, акадэмік з габрэйскімі каранямі ў Магілёве, запрашае ў падарожжа па пакінутым габрэямі беларускім доме. У падарожжы мы сустрэнемся з апошнім габрэем легендарнага штэтля Валожына і чатырма апошнімі габрэямі Смілавічаў, радзімы Хаіма Суціна.

Беларуска-расійскідакументальна-мастацкі фільм «В поисках идиша» («У пошуках ідыша»), у 2009 годзе атрымаў узнагародуНью-ёрцкага міжнароднага незалежнага кінафестываля. У фільме гучыць шмат выдатных вершаў Гарадніцкага, шмат выдатнай музыкі, паказаныя рэдкія кадры кінахронікі.

На маё вуха дык

ідыш (насамрэч ніякі не «ідыш», а «йідыш», дакладней jiddisch, дакладней jüdisch) — гэта па вялікім рахунку дыялект нямецкай мовы, распушчаны старажытнагабрэйскімі і беларускімі слоўцамі і запісаны габрэйскімі літарамі:

«lo’mir sech iberbeitn, sei жэ nicht kein Narr»

Памятаю, маё першае спатканне з йідышам было камічным: у нейкай электроннай энцыклапедыі былі пісьмовыя і вусныя абрашчыкі розных моваў; і якім жа было замілаванне, калі націснуўшы кнопку «праслухаць» над незразумелым гіерагліфічным надпісам, я пачуў на амаль чысцюткай нямецкай мове: «Was machst du?». Гэта было «як твае справы?» на йідыш.

Лёс йідыша — як лёс беларускай мовы

, якая аднойчы камусці падалася непрэстыжнай. Як беларусы нішчылі сваю мову на карысць расейшчыны, так і ізраільскія габрэі выракліся свайго йідыша на карысць адроджанага іўрыта. Ізраіль увогуле падчас пары суб’ектыўна здаецца дзяржавай габрэяў, якія, так бы мовіць, стаміліся быць габрэямі і захацелі дзесьці быць большасцю і карэнным насельніцтвам. Многія практычныя габрэі-эмігранты з СССР у Вене, дзе быў перасадачны пункт на шляху ў Ізраіль з-за адсутнасці прамых рэйсаў туды з Савецкага звяза, мянялі квіткі на ЗША. Але і на Блізкім усходзе дзяржава Ізраіль апынулася ў статусе габрэйскага гета, аточанага агрэсіўнымі ворагамі.

Так ці іначай, паводле Вікіпедыі, і зараз у свеце больш за паўтара мільёны носбітаў йідыша. У штаце Нью-Ёрк у ЗША носбітаў йідышы больш за сто тысячаў, у інтэрнэце ёсць фотаздымкі ледзь не вулічных шыльдаў на гэтай мове. І толькі ў Беларусі, якая некалькі стагоддзяў была радзімай вельмі значнай часткі продкаў гэтых людзей, носбітаў засталіся адзінкі, як і ў калісьці хрэстаматыйна габрэйскай Адэсе. На йідыш у Беларусі цяпер, мабыць, лепш за габрэяў размаўляюць беларусы — вясёлыя мастакі-рэстаўратары, паказаныя ў фільме.

Пасля Халакосту, саветызацыі і ад’езда дзясяткаў тысяч людзей у ЗША і Ізраіль цэлы каласальны пласт габрэйскай культуры Беларусі назаўсёды адыйшоў у нябыт. Мы ўсе збяднелі.

Хаця затое цяпер ёсць з кім мацаваць сувязі ў Ізраіле і ЗША, ёсць з кім ствараць інстытуты па вывучэнні габрэйскай спадчыны ў Беларусі, ёсць і заўжды будзе каго запрашаць прыехаць турыстычна. Нават ва ўмовах ізаляцыі і абсалютнай забытасці Беларусі сусветнай грамадскасцю, унь, нават дырэктар Microsoft Стыў Балмэр з сястрою два з паловай гады таму наведалі Пінск, адкуль паходзяць іхныя продкі. Ізраіль для Беларусі — гэта краіна метафарычна бадай што не менш блізкая за Польшчу ці Літоўскую рэспубліку. З пункту гледжання гісторыі габрэйства апошніх некалькіх стагоддзяў спачатку была Беларусь — Мір і Валожын, Берасце і Вільня — і толькі потым быў Ізраіль.

Абавязкова праглядзіце гэты фільм.

Частка 1

Частка 2

І ў якасці бонуса для стварэння штэтлеўскай атмасферы — выдатны відэакліп з цудоўнай музыкай і фотаздымкамі дарэвалюцыйнай Бярозы-Картузскай:

Алесь Чайчыц