"Можа, хопіць ужо пра саху ды лапці". Эксперты переписывают программу по белорусской литературе

Министерство образования сейчас переписывает школьную программу по белорусской литературе. Оптимисты надеются, что в учебники, как минимум, вернутся «Тутэйшыя» Янки Купалы, которых оттуда убрали в 2011-м. Как максимум — в курс добавят переводы Светланы Алексиевич, романы Владимира Орлова и больше Василя Быкова. Пока чиновники думают, TUT.BY спросил у экспертов и писателей, что они сегодня рекомендуют читать детям.

Выдавецтва «Папуры» — партнёр сумеснага праекта з TUT.BY пра беларускую лiтаратуру.

За 20 год працы выдавецтва выпусцiла ў свет больш за дзве тысячы кнiг рознай тэматыкi. За час свайго iснавання «Папуры» можа ганарыцца супрацоȳнiцтвам з такiмi знакамiтымi выдавецкiмi дамамi, як Simon & Schuster, Harper Collins, Penguin Books, Random House, Rodale, Hay House i iншымi.

Мiсiя «Папуры» — выдаваць карысныя для людзей кнiгi, якiя дапамагаюць вучыцца, удасканальвацца, развiвацца, быць паспяховымi, здаровымi, шчаслiвымi.

Серыя «Мая Беларуская Кнiга» — адзiн з апошнiх i выбiтных зборнiкаȳ выдавецтва. Яна ахоплівае адну з лепшых частак беларускай класікі, пачынаючы ад старажытных легенд, народных казак, твораў класікаў (як хрэстаматыйных, так і незаслужана забытых) і заканчваючы працамі сучасных пісьменнікаў.

Барыч Пятровіч (Сачанка), старшыня Саюза беларускіх пісьменнікаў: «Крытэрый адбору павінен быць адзін — добрая літаратура, а не погляды аўтара»

— Мне здаецца, што трэба ўвогуле змяніць падыход да беларускай літаратуры. І, магчыма, у школе трэба пачынаць яе вывучэнне з твораў нашых класікаў 20 стагоддзя. А тое, што было раней, можна перанесці ўжо ў студэнцкі курс гістрыі айчыннай літаратуры.

Колькі можна пачынаць вывучэнне літаратуры з верша «Я мужык, дурны мужык». Беларусь ужо даўно не мужыцкая нацыя. І мова сёння больш жыве не ў вёсках, а ў вялікіх гарадах. І менавіта адтуль цяпер можа пайсці адраджэнне беларускай мовы. І на гэта трэба арыентавацца. Гораду патрэбная іншая літаратура: патрыятычная, якая паказвае, якой ёсць Беларусь, выклікае любоў да радзімы.

І трэба складаць праграму з прафесійных аўтараў. Нічога не маю супраць пачынальнікаў. І паважаю іх. Але…

Пачынаць трэба з Купалы, Коласа, Багдановіча, Цёткі. Трэба адабраць з іх творчасці лепшае і па тых тэмах і праблемах, якія актуальныя і сёння. Можа, хопіць ужо вучыць вершы пра саху ды лапці.

Я б нікога не выкідваў з праграмы. У тым ліку і пісьменнікаў, якія пісалі пра савецкія часы: Кузьму Чорнага, Кандрата Крапіву, Пятруся Броўку, Аркадзя Куляшова ды іншых. Гэтыя аўтары часам вызываюць спрэчкі. Але ў іх ёсць цудоўныя творы, проста трэба апісваць кантэкст, у якім яны былі напісаныя.

Пагадзіцеся, у нас не так шмат нас класікаў, каб мы маглі сабе дазволіць выкрэсліць кагосьці з праграмы толькі за тое, што яны жылі ў пэўны гістарычны час.

Што тычыцца сучаснай літаратуры, то тут я б звярнуў увагу на аўтараў, якія пачыналі творчасць у 60-я гады мінулага стагоддзя. Многія з тых аўтараў і зараз жывыя. Але многіх іх не ўключаюць у школьныя падручнікі толькі за тое, што яны не ў тым саюзе пісьменнікаў.

Некаторых нават раней вывучалі, а потым прыбралі па нейкіх палітычных матывах. Тут можна згадаць і Уладзіміра Арлова, і Уладзіміра Някляева, і Юрыя Станкевіча.

Але крытэрый адбору павінен быць адзін — добрая літаратура. А не тое, якіх поглядаў прытрымліваецца аўтар. Ды і ў кожнага ў творчасці ёсць нейтральныя творы, у якіх няма ніякай палітыкі.

У нас ёсць цудоўныя аўтары, якімі трэба ганарыцца. Іх творчасць нічым не горшая за літаратуры суседніх краін. У каго з іх ёсць Караткевіч, Быкаў, Алексіевіч, Барадулін, Разанаў? Яны сёння вядомыя ва ўсім свеце. Мы маем вялікую літаратуру, і школьнікі павінны пра яе ведаць.

Николай Чергинец, председатель Союза писателей Беларуси: «Убирать из учебников „Тутэйшых“ Янки Купалы было ошибкой»

— Мы никогда не ставили вопрос, чтобы кого-то совсем убрать из программы. Просто было время, когда какие-то авторы были приближены к составлению курса и сами себя поставляли. Мы потом их присутствие подсократили, чтобы дать больше возможности другим современным писателям. Например, тот же Сергей Законников забивал много места. Но это не та фигура в литературном мире, чтобы давать ей больше места, чем народным поэтам.

А вот убирать из учебников «Тутэйшых» Янки Купалы было ошибкой. Но наш Союз к этому отношения не имел. Это уже вопросы к Министерству образования.

И Светлану Алексиевич, конечно, нужно изучать. Все-таки Нобелевку получила…

Я считаю, что чиновники должны читать книги, а не судить по писателю по его отношению к власти. Судить нужно по произведениям. Нам сейчас нужно воспитывать школьников так, чтобы они интересовались литературой и учились сравнивать и анализировать информацию из разных источников.

Упущено какое-то время. У нас в литературе сегодня такие ребята интересные. И пишут хорошо — дети бы их с удовольствием читали. Я бы не советовал отказываться от авторов из другого Союза. Кто толково пишет и не влезает в провокации, почему бы его не включать в программу? Как бы там ни было, их произведения — тоже достояние нашего государства.

Меня настораживает то, что мы не успеваем за временем. Вот отмечали мы годовщину Победы. И никому в голову не пришла идея внести хотя бы временные коррективы в программу, чтобы дать большее представление школьникам о тех событиях из уст советских писателей-фронтовиков.

Сегодня появляется много молодых и интересных писателей. И нужно смелее предлагать школьникам произведения молодых авторов. Программу для младших классов можно осовременить. Например, Дмитрий Савчик сегодня пишет фантастические сказки. Это сейчас очень популярно в Европе. Хорошие бытовые сказки есть у Геннадия Авласенко, стихотворные — у Натальи Игнатенко. А вот Владимира Липского, наоборот, можно и подсократить.

Я исхожу из того, что, когда из года в год одни и те же произведения даются в списке литературы, то есть смысл их менять. Чтобы палитра информации по писателю была больше.

Алег Трусаў, старшыня Таварыства беларускай мовы: «Калі ты не ведаеш гісторыі, то ніколі не зразумееш Купалу ці Коласа»

— Праграма па беларускай літаратуры кепская. Яна адстае ад жыцця і патрабуе перагляду з улікам грамадскай думкі: бацькоў, настаўнікаў, літаратараў, навукоўцаў…

Змянілася эпоха, і актуальнасць некаторых аўтараў ужо мінула. Таму колькасць твораў савецкіх пісьменнікаў трэба скараціць. Бо тое, што яны пісалі ў тыя часы даўно не нясе таго сэнсу, які быў укладзены.

Напрыклад, Івана Шамякіна трэба скараціць. Я б пакінуў «Атланты і карыятыды». Гэта адна з лепшых яго работ. «Гандлярка і паэт» — цудоўная рэч. А вось знакамітае «Сэрца на далоні» можно ўжо перавесці ў раздел дадатковай літаратуры.

Замест гэтага неабходна больш вывучаць творчасць сучасных пісьменнікаў. На маю думку, у праграме абавязкова павінен быць Уладзімір Арлоў, Вольга Іпатава, Уладзімір Някляеў… Незалежна ад таго, любяць іх ўлады ці не. Роля Генадзя Бураўкіна ў сучаснай літаратуры павінна быць значна большай. І тое самае з Барадуліным.

У курс трэба ўставіць і ўсе творы Святланы Алексіевіч, якія перакладзены на мову. Яе быццам бы хочуць уключыць у раздел рускай літаратуры. Гэта абсурд, бо яна да яе не мае ніякага дачынення. І не мае значэння, што яна пісала па-руску.

Нашы польскамоўныя пісьменнікі таксама павінны вувучацца па перакладах. Бо гэта нашы людзі: і Юзэф Крашэўскі, і Адам Міцкевіч. Бо калі нашы дзеці не чыталі Міцкевіча, то гэта злачынства.

Што тычыцца класікаў, то ў кожнага дастаткова па тры-пяць твораў, якія да сёння не згубілі сваёй актуальнасці. У нас вельмі багатая літаратура. А у праграме атрымліваецца так, что што мы кагосьці ўстаўляем дваццаць разоў, а іншым не даем месца зусім.

У Караткевіча абавязкова трэба чытаць «Зямлю пад белымі крыламі» і «Каласы пад сярпом тваім». Гэтага будзе дастаткова.

Некаторые прахадныя творы Янкі Купалы і Якуба Коалса трэба перанесці ў спіс дадатковай літаратуры. А тых жа «Тутэйшых», якіх выкінулі з праграммы пяць гадоў таму, вярнуць зноў.

Тое ж і з Васілём Быквым. У праграме павінна быць яго ўнікальная аповесць «Знак бяды». Там і калектывізацыя, і вайна, і пралемы сучаснасці. Усё гэта вельмі важна разумець і для сучасных беларусаў. З ваенных яго твораў я б параіў чытаць «Сотнікава».

Трэба рабіць акцэнт на тых творах, якія будуць карысныя яшчэ і для вывучэння гісторыі Беларусі. Сінхранізіраваць праграму нескладана. Будзе так, что калі дзеці вывучаюць сталінскія рэпрэсіі на адным з курсаў, то па літаратуры яны чытаюць «У капцюрох ГПУ» Францішка Аляхновіча. Тады будзе вельмі моцны эфект.

Бо калі ты не ведаеш гісторыі, то ніколі не зразумееш Купалу ці Коласа. Я, калі у восьмым класе чытаў «Новую зямлю», не зразумеў, чаму той дзядзька ў Вільню пёрся, а не ў Мінск ці Маскву.

Беларуская літаратура павінна паказваць нашу ментальнасць і выхоўваць патрыятызм, каб людзі ўсведамлялі сябе часткай адзінай нацыі. А вось такі прадмет як руская літаратура трэба ўвогуле прыбраць. Бо гэта атавізм савецкіх часоў. Яе трэба вывучаць у кантэксце сусветнай літаратуры, дзе школьнікі будуць праходзіць вядомых літаратараў з розных краін.

Георгий Марчук, секретарь Союза писателей Беларуси: «Адам Мицкевич не наш»

— Школьная программа — тонкая вещь. Нужно чтобы произведения, во-первых, были короткими, во-вторых, несли воспитательную функцию, в-третьих, были занимательными.

Слишком мало современных писателей, хотя за последние 20 лет появилось у нас появилось очень много достойный произведений. И в детской литературе — особенно. Белорусская литература сегодня одна из лучших в Европе по баснописцам, например.

Хотя что-то я не могу рекомендовать. Тот же Владимир Орлов. Одно произведение для внеклассного чтения в программе есть. Не не все его романы подходят для школьников. Возьмем тот же «Визит императора». Там одна порнография. То же самое и у Адама Глобуса. Мы это не можем давать детям.

Вот «Молитва» Буравкина включена в программу. Но она там не нужна. Стихотворение было написана для гимна БНФ. Раньше оно, может, и было актуально, но сейчас устарело. Нужно убирать. Достаточно оставить несколько его произведений для старшеклассников.

Что касается классиков, то нужно тоже пересматривать программу. Владимир Короткевич попадается в разных классах 16 раз за всю школу. Может, это и перебор. Его больше, чем Купалы и Коласа вместе взятых. И здесь нужно просто выбрать лучшее. Возьмем «Леаніды» или «Каласы пад сярпом тваім». Дети не осилят этот большой тягомотный роман. Оставьте «Дзікае паляванне караля Стаха» и хватит.

Еще нужно изменить подход к изучению темы войны. У нас сейчас упор сделан только на Великую Отечественную. Я бы добавил в программу и произведения современных авторов про боевые действия в Афганистане. Это требование времени.

Я категорически против всей переводной или европейской литературы. Для нее можно ввести отдельный курс — хотя бы для ознакомления один урок в неделю. А то забирают часы у детей.

Светлана Алексиевич сегодня на слуху. Но она русскоязычная писательница, мы не можем ее возвращать в программу по белорусской литературе. Она же вообще говорила как-то, что не признает «мову». И Адам Мицкевич тоже не наш. Ну и что, что родился на Брестчине. Он же национальный польский поэт.

Нужно выбрать саму тенденцию преподавания. До каких пор мы будем говорить, что мы униженные и оскорбленные и недостойная нация, которая постоянно сама себя угнетает?! У меня есть соседка-школьница. Так она у меня спрашивает: «Дядя Жора, что мы постоянно про смерти читаем по этой белорусской литературе».