Дома сумна. Падарожжа сямнаццатае. Стрэнькі

♦  Падарожжа першае. Івакі
♦  Падарожжа другое. Кольна
♦  Падарожжа трэцяе. Жалезнікі
♦  Падарожжа чацвёртае. Дуравічы
♦  Падарожжа пятае. Неглюбка
♦  Падарожжа шостае. Зялёны Мох
♦  Падарожжа сёмае. Гарохаў (Чэхі)
♦  Падарожжа восьмае. Петрыкаў-Галубіца-Снядзін
♦  Падарожжа дзевятае. Губарэвічы
♦  Падарожжа дзесятае. Любоў і Верны
♦  Падарожжа адзінаццатае. Епіфань і Каралін
♦  Падарожжа дванаццатае. Вулкан
♦  Падарожжа трынаццатае (шчаслівае). Грушачка
♦  Падарожжа чатырнаццатае. На Веткаўшчыну, дзе стралу хаваюць
♦  Падарожжа пятнаццатае. Аціркi
♦  Падарожжа шаснаццатае. Юравічы

У сямнаццаты раз мы трапілі ў Стрэнькі (Рагачоўскі раён). Не, былі мы тут упершыню, гэта падарожжа было сямнаццатае. Стрэнькі можна сустрэць, калі ехаць з Рагачова ў Бабруйск. Каля шашы і прымасцілася вёска. Калі верыць пісьмовым крыніцам, вёска існавала яшчэ ў 17-м стагоддзі, у складзе Рэчыцкага павету Мінскага ваяводства ВКЛ. Потым у складзе Расійскай імперыі. Потым — Савецкай імперыі. Потым — у складзе РБ.

Тое па пісьмовых крыніцах! А вось па вусных крыніцах дазнацца гісторыю вёскі і яе назвы прадстаўляецца амаль немагчымым. Каб людзі зараз жылі столькі ж, як у старазаветныя часы (па 500-900 гадоў), то які-небудзь дзядок ці бабулька давялі бы да нашага ведама дакладную інфармацыю: калі і кім заснавана вёска, і чаму мае такое імя. У наш жа час адрэзак чалавечага жыцця ад пункту А (тут) да пункту Б (там) складае недзе 70 гадоў, і тое не ва ўсіх, далёка не ва ўсіх. Кароткія гады — кароткая памяць.

Мясцовыя казалі, што некалі праз гэтыя мясціны ехала Кацярына Другая (царыца такая), і тут яе сустрэлі са стрэльбамі — абстралялі. Таму і назва пайшла паселішча — Стрэнькі. Другая версія больш лаяльная да акупанцкай улады: маўляў, сустрэлі (стрэлі) царыцу гасцінна, вось і пайшла назва Стрэнькі (стрэча).

У любым выпадку, нас тут з дубальтоўкамі не сустракалі. Наадварот — гасцінна і ветліва. Але ж мы і не царыцы.

Прыехалі мы ў Стрэнькі сустрэцца з людзьмі, а людзі прапанавалі нам пазнаёміцца з лялькамі. Тут адзіны ў РБ музей «Беларуская лялька».

Экскурс у гісторыю зносін беларусаў з лялькамі нам зладзіла майстра-метадыст Цэнтра рамёстваў Вольга Ткачова. Яна займаецца ў асноўным народным мастацтвам — вырабамі з гліны, саломкі, вышыўкай, стварэннем лялек. Муж яе таксама майстар — па дрэву.

Дык пра лялькі. Аказалася, дарагія сябры, што лялькі — гэта зараз забаўкі, а раней былі сур'ёзнымі рэчамі з магічным сэнсам. Лялькі суправаджалі жыццё чалавека нават не з нараджэння, нават не з цяжарнасці маці, а яшчэ пры шлюбе. Менавіта тады на калені маладой клалі лялечку з анучак — як напамін пра жаночую місію даваць жыццё, і, па словах нашай экскурсаводкі, «каб прабудзіць мацярынскія пачуцці».

Аддаўшы дачку замуж у іншае сяло, маці давала ёй разам з пасагам і адмысловую ляльку, Ялінку ці Дзесяціручку, каб ахоўваць яе пасаг. І не толькі. Лічылася, што калі маладая не знойдзе сабе на новым месцы сябровак, то паскардзіцца на нейкія праблемы і пагаварыць яна зможа з лялькай, якая як быццам суцяшала, выслухоўвала кабету.

Пры цяжарнасці кабета рабіла ляльку і клала ў дзіцячы ложак — каб тая сагрэла ложак і берагла ад нячысцікаў.

Лялькі на ўсе выпадкі жыцця былі без твараў. Лічылася, што калі стварэнне тое з ануч не мае твару — дык не мае і душы, значыць, ніхто ёй не пашкодзіць, нячысты дух не ўселіцца ў льняное ці травяное цела.

На вясну былі свае лялькі (птушкі, мартынічкі), на лета — пакосніцы. Апошнія рабіліся лёгка — з травы, а пажадана — лекавых зёлак. Таму што лялькі тыя давалі дзецям на забаву, пакуль дарослыя касілі.

Былі лялькі Сухавеі — каб заклікаць дождж. А Макрадзіны — каб, наадварот, адклікаць празмерны дождж. Макрадзіны мелі шэсць рук — каб лягчэй было дождж спыніць, і ўсё паспяваць. Восенню рабілі Крупенічкі (у лялькі засыпалі зерне ці крупу). «Зімой гэтыя лялькі — Крупенічкі, давалі гуляць дзецям, каб яны сваёй энергіяй напаўнялі зерне», — патлумачыла Вольга Дзмітрыеўна.

Лялек тых розных!.. Бяссоніцы, Куваткі, Мілаты, Неразлучнікі, Ліхаманкі, Берасцянкі, Падарожніцы (такую далі нам у дарогу, там у мяшэчак засыпана зерне — каб не галадалі ў дарозе, ці родная зямля — каб вярнуліся дадому). Ёсць нават лялька-трансформер пад назвай Дзеўка-баба. З аднаго боку — маладая дзяўчына, а перакуліш спадніцу — і ўжо кабета ў гадах. У некаторых лялек — вялікія грудзі. Гэта так трэба — сімвал дабрабыту, ці здароўя. Не памятаю.

Вольга Ткачова кажа, што лялькі раней рабілі без іголак і нажніц: «Каб жыццё было не колатым і не рэзаным». Як рабілі? Так матэрыял рвалі на кавалкі і скручвалі, як хацелі, ці як было трэба.

Карацей, кожны этап чалавечага жыцця суправаджала нейкая адмысловая лялька. Кажуць, што нават на смерць клалі ў труну нябожчыку ляльку, якая дапамагала яму знайсці дарогу на той свет. Але лялькі такія ў Стрэньках не робяць і не прапагандуюць. Нават і гаварыць пра іх не хочуць.

У Стрэньках казалі, што адна іх лялька — Спірыдон-сонцаварот — адправілася раней у сталіцу, каб дапамагаць там вялікаму, вельмі вялікаму, самаму вялікаму начальніку. Сутнасць той абрадавай лялькі такая: мужычок-Спірыдон трымае ў руках кола, «руліць», а дарунак такой лялькі азначае пажаданне, каб яе гаспадар і надалей у жыцці «руліў» і не меў вострых вуглоў. Будзе нейкая бяда ў гаспадара лялькі, дык ён пакруціць тое кола на Спірыдоне, і бяда мінецца (для яго, канечне, мінецца, не для астатніх, тых, каторыя не маюць пад рукамі ці ў руках усялякіх «спірыдонаў» магічных).

Зараз майстры Цэнтра рамёстваў у Стрэньках працуюць, дарэчы, над важным заказам: вырабляюць 20 адмысловых лялек з лёну, якія паедуць затым у Японію! На чэмпіянат па самба і каратэ. На лялькі традыцыйных форм апрануць потым кімано.

У Цэнтры рамёстваў захоўваюць і народныя традыцыі, абрады розныя.

Дырэктар Цэнтра Валянціна Кіпценка распавяла нам, як жаніхі і нявесты іх прыходзяць на вяселле сюды, каб зрабіць сваімі рукамі ляльку-неразлучніцу, ці паспрабаваць прасці-ткаць.

Паслугі тыя (сватанне, выкуп нявесты, вяселлі) карыстаюцца попытам. Як і мясцовыя прыгожыя дзяўчаты, за якімі едуць жаніхі нават з іншых краін. Майстры Цэнтра рамёстваў кажуць, што вельмі любяць да іх немцы прыязджаць, каб паўдзельнічаць у абрадах розных.

Вось прыехала неяк дэлегацыя немцаў. Для іх зладзілі абрад выкупу нявесты. Прычым жаніхом быў немец, а нявестай — мясцовая кабета. Дык немец той гуляў-гуляў у выкуп, ды і закахаўся па-сапраўднаму ў несапраўдную нявесту! Кажа — я цябе люблю, так і так, паехалі са мной у Германію. Тая кажа — адчапіся, у мяне двое дзяцей, а той — нічога страшнага, і з дзецьмі вазьму цябе! Ледзь адчапілася, гавораць мясцовыя, так упадабаў яе немец.

«Яны ж вось не разумеюць, што гэта несур'ёзна!», — заўважыў са смехам майстра Цэнтра рамёстваў. А іншы немец, дарэчы, вось так паўдзельнічаў у абрадзе выкупу нявесты — і таксама закахаўся ў маладую незамужнюю прыгожую дзяўчыну. І ўсё! Едзе зараз тая ў Германію, выходзіць замуж.

Пра жыццё. Коратка. Жыццё ў вёсцы зараз такое (па размове з мясцовымі) — горш і горш. Наведаюць Стрэнькі дэпутаты і дэлегаты розныя — а дарогі як былі разбітыя, так і засталіся.

Паша для хатніх кароў і коней усё змяншаецца і змяшчаецца ў плошчы. «Робяць немагчымымі ўмовы, каб чалавек утрымліваў дома карову ці каня! Пасвіць няма дзе! Водзіш таго каня ці карову па латках — прыходзіць жывёла галодная дахаты. Каб мы не трымалі сваіх кароў, а куплялі крамнае мяса і малако — усе для гэтага робяць!», — з горыччу апавядае мясцовы жыхар.

Па яго словах, «дурдом» зрабілі ў вёсцы з дровамі. «Ці магчыма такое, што жывём мы сярод лясоў — а дроў не можам набыць? Вось я маю грошы — а дроў не магу набыць сабе, таму што «не паложана» больш нормы, якая — адзін воз на сям'ю. Гэтага не хопіць на зіму, а што рабіць, хто прыдумаў такія дурныя законы для нас?», — пытаецца ў нас вясковец.

Мы не прыдумвалі. А той, хто прыдумаў — я не ведаю, чым ён думаў.

Завіталі мы ў госці да Тамары Кучаравай. Жанчына трыццаць гадоў, пакуль не пайшла на пенсію, несла культуру ў народ — працавала ў бібліятэцы і клубе. Яна ведае і з задавальненнем выконвае народныя песні, аж каты заслухаліся!

А вось і асобна каты (як жа без катоў можа быць артыкул), узіраюцца ў печ, абед, напэўна, чакаюць.

Тамара Васільеўна прыгожа і самааддана спявала, мы з катамі зачаравана слухалі вечныя гісторыі пра каханне і растанне, аж пакуль ледзь не спазніліся на транспарт. Але муж Тамары Васільеўны, бачачы наш намер пакінуць гасцінны дом і спробы развітацца па-хуткаму, пажартаваў: «Усё, як пачала спяваць — зараз вы яе не спыніце!».

Але песня абарвалася. Каты засталіся ля печы, а мы пасунуліся на шашу. Але неяк вернемся. Калі, канечне, у мяшочкі нашых лялек-падарожніц насыпалі роднай зямлі.