Як стаць мудрым дарадцам для сваіх дзяцей?

Калі дзіця прыходзіць да разумення таго, што яго дзеянні маюць наступствы, у тым ліку і для яго самога, калі яно навучаецца адрозніваць дабро ад зла, калі прыходзіць да разумення таго, што ўласны дабрабыт залежыць ад дабрабыту навакольных, калі прыходзіць да ўсведамлення таго, што сацыяльныя нормы носяць агульны характар і вызначаюць узаемаадносіны з навакольнымі, інтарэсы якіх неабходна ўлічваць, то можна прыйсці да высновы, што выхаванне адбылося, грамадства атрымала цудоўнага грамадзяніна.

Так кажа дэкан факультэта псіхалогіі Акадэміі паслядыпломнай адукацыі, доктар псіхалагічных навук, прафесар Уладзімір Янчук, які ў межах наступнага інтэрв'ю хацеў бы данесці да бацькоў некалькі вельмі простых і важных ісцін.

— Сёння існуе бясконцае мноства тэхналогій выхавання і навучання. Як зразумець, якая тэхналогія падыдзе твайму дзіцяці?

— У ідэале найбольш эфектыўнай з'яўляецца дыялагічная тэхналогія, паводле якой раўнапраўныя ўзаемаадносіны будуюцца з улікам асаблівасцяў і магчымасцяў бакоў. Але рэалізацыя гэтай тэхналогіі патрабуе і адпаведнага культурнага акружэння, выхавацеляў, здольных да дыялогу, а такіх надзвычай мала. На жаль, сёння ў выхаванні дамінуюць аўтарытарныя і часта прафесійна дэфармаваныя людзі, якія насаджаюць нормы і занявольваюць індывідуальнасць, будуюць узаемаадносіны ў аднабаковым парадку, трымаюцца логікі, што ёсць толькі адна праўда — іх праўда. Для наладжвання ж дыялагічных адносінаў неабходна ведаць, што ўяўляе сабой унутраны свет дзіцяці, яго інтарэсы, развітасць маўлення, разумовага апарату і многае іншае, што вызначае своеасаблівасць бачання свету. Трэба ўлічваць, што шмат чаго дзіця проста не ведае, а ў нечым разбіраецца лепш за дарослага. Гаварыць пра паспяховасць выхаваўчай тэхналогіі можна тады, калі мы навучылі дзіця многае рабіць, прымаць самастойныя рашэнні, усведамляць іх наступствы, наогул — імкнуцца да самастойнасці. Няхай дзіця набівае гузакі, набывае каштоўны вопыт, няхай вучыцца апранацца, будаваць, прыбіраць дом, абслугоўваць сябе і г. д. Лепш прыходзіць у дарослае жыццё, валодаючы навыкамі самастойнага плавання.

Калі вы заўважаеце, што ў дзіцяці пачало многае атрымлівацца, яно прыходзіць радаснае ад уласных дасягненняў, то можаце лічыць выбар выхаваўчай тэхналогіі апраўданым. Праўда, памятайце і пра тое, што па меры сталення дзіцяці могуць спатрэбіцца і іншыя тэхналогіі. Таму не спыняйце працэс пошуку.

Паспяховая сацыялізацыя павінна ажыццяўляцца праз дэманстрацыю максімальна магчымай колькасці існуючых магчымасцяў і пастаяннай прымеркі іх у дачыненні да сябе і людзей, якія спрыяюць іх актуалізацыі. Сацыялізацыя — гэта пастаянны рух і маніторынг дасягненняў. Таму хадзіце са сваімі дзецьмі ў паходы, рабіце што-небудзь разам, вучыце ўлічваць розныя інтарэсы, тлумачце, чаму трэба рабіць так, а не інакш. Чым больш будзе такіх размоў і сумесных дзеянняў, тым больш зразумелым будзе для дзіцяці навакольны свет і тым больш у яго будзе падстаў для выбару абгрунтаваных рашэнняў.

Задача дарослых — расказаць дзіцяці пра магчымыя наступствы любых рашэнняў, тых затратах, якія яны патрабуюць. Трэба патлумачыць, што мыць рукі варта не таму, што гэта робяць усе ці гэтага хочуць бацькі, а расказаць і паказаць на даступных для разумення дзіцяці прыкладах, да якіх наступстваў могуць прывесці нямытыя рукі. Карысна нават прадэманстраваць пад мікраскопам, што знаходзіцца на нямытых руках. У дзіцяці няма яшчэ разумення цяжкіх наступстваў хваробы, дый само яе разуменне носіць абстрактны характар, у сэнсе — гэта можа мець дачыненне да каго заўгодна, толькі не да яго. Больш за тое, дзіця часта імітуе хваробу толькі таму, што гэта прыводзіць да прыцягнення ўвагі бацькоў, якім не лішне было б быць такімі заўсёды.

— Як трэба сёння расціць дзяцей у сям'і? На якія асновы павінны абапірацца маці і бацька, бабулі і дзядулі?

— Яны павінны ўсвядоміць некалькі рэчаў. Першае: дзеці жывуць у іншым сацыякультурным кантэксце. Гэта дзеці іншай літаратуры, мультфільмаў, гульняў, герояў, захапленняў, іншага тэхнічнага акружэння. Другое: тое, што было ў іх дзяцінстве, не зусім падыходзіць для дзяцінства цяперашняга. Калі ў бабулі авалоданне камп'ютарам выклікае вялікія цяжкасці, то ўнук з ім спраўляецца імгненна і нават кваліфікавана. Трэцяе: для таго, каб дасягнуць узаемаразумення з унукамі, не грэх разабрацца ў гульнях, у якія ён гуляе, авалодаць яго слэнгам, арыентавацца ў персанажах любімых кніг і гульняў. Усё гэта будзе спрыяць росту аўтарытэту дарослага ў вачах дзіцяці і фарміраванню агульнай мовы і разумення. Чацвёртае: чым больш вы прывязваеце да сябе дзіця, чым часцей прымаеце рашэнні за яго, тым больш шанцаў для выхавання інфантылізму і ўтрыманства. Памятайце і пра тое, што чалавек, не здольны прымаць самастойных рашэнняў, ніколі не даб'ецца месца пад сонцам у жыцці і будзе ўвесь час вінаваціць навакольных у сваіх бедах і няўдачах. Пятае: колькі ўвагі вы аддавалі сваім дзецям і ўнукам, столькі ж увагі яны будуць даваць вам у будучыні. Шостае: не трэба ахвяраваць сабой дзеля дзіцяці. Ахвяраванне не заўсёды выклікае павагу. Будзьце цікавым чалавекам, які цікавіцца сваім дзіцем. Ваш культурны ўзровень перадасца вашым дзецям і будзе выклікаць інтарэс і павагу. І для таго, каб гэта адбылося, дзяліцеся сваімі праблемамі і развагамі, знаходкамі і няўдачамі, сумненнямі і інтарэсамі. Сёмае: фарміруйце ў сваіх дзяцей пачуццё павагі да навакольных незалежна ад полу, расы, магчымасцяў і меркаванняў. Фарміруйце здольнасць да дыялогу. Сумеснае рашэнне больш трывалае і выверанае, чым індывідуальнае ці навязанае.

— Дзеці і бацькі павінны быць сябрамі, ці ўсё ж такі паміж імі павінна быць пэўная дыстанцыя?

— З аднаго боку, наяўнасць сяброўскіх адносінаў выклікае нейкія станоўчыя асацыяцыі. З другога, мы ўсё ж такі не сябры, а бацькі, якія валодаюць пэўнымі правамі і абавязкамі, а дзеці валодаюць сваімі. Безумоўна, дыстанцыя патрэбна. Для мяне ідэал адносінаў — дыялагічныя, якія будуюцца з улікам магчымасцяў, інтарэсаў і асаблівасцяў адно аднаго. У дарослых ёсць тое, чаго няма ў дзяцей, але дзеці валодаюць тым, чаго няма ў нас. Гэта як ва ўзаемаадносінах паміж мужчынам і жанчынай. У гарманічных адносінах жанчына павінна ўзбагачаць мужчыну сваёй жаноцкасцю, а мужчына яе — мужнасцю. Разам ім удаецца аб'яднаць убачанае і адчутае, пабудаваць інтэграванае светабачанне і адчуванне.

— Якія асноўныя памылкі дапускаюць бацькі ў выхаванні сваіх дзяцей?

— Нават маючы не адно дзіця і спрабуючы ўлічыць папярэднія памылкі, мы ўсё роўна будзем рабіць іх, паколькі другое дзіця — гэта іншыя праблемы, і тое, што падыходзіла першаму, не заўсёды падыдзе другому. На мой погляд, найбольш фундаментальнай памылкай можна лічыць парушэнне оптымуму ўзаемаадносінаў. Ахвярная і безумоўная любоў можа прывесці да выхавання эгаіста, гіперапека — да фарміравання інфантылізму, аўтарытарнасць, жорсткасць і сухасць — да эмацыйнай чэрствасці і г.д. Не занявольвайце дзяцей у выражэнні пачуццяў і імкненні да пазнання свету, будзьце памяркоўнымі да іх самастойных намаганняў зрабіць штосьці, станьце мудрым дарадцам. Фарміруйце разуменне неабходнасці прытрымлівацца сацыяльных каштоўнасцяў і нормаў, якія рэгулююць узаемаадносіны з навакольнымі і не павінны насіць лакальнага характару. Нельга быць добрым для чалавека патрэбнага і нядобрым для чалавека непатрэбнага. Дабрыня або ёсць, або няма. І калі вы сфарміравалі прагматычнага канфарміста, то гэта можа адгукнуцца і для вас. Калі вы станеце старым і слабым, то можаце стаць абузай для нечуллівага "чада".

— Што можна сказаць пра асноўныя метады выхавання ў заходніх сем'ях?

— У кожнай культуры ёсць свае асаблівасці выхавання. Гэтаксама як у кожнай культуры ёсць і свае выдаткі ў выглядзе дзяцей з асацыяльнымі і дэвіянтнымі паводзінамі. Варта памятаць і аб тым, што японская сістэма выхавання разлічана на японскія ўмовы, а амерыканская — на амерыканскія. І не трэба пасыпаць галаву попелам у дачыненні да нашай сістэмы выхавання. У нас вялікае мноства цудоўных і выхаваных людзей, сумленных грамадзян. Праўда, свет глабалізуецца, і ў ім фарміруецца шмат агульнага, якое вызначае характар і своеасаблівасць узаемаадносінаў паміж прадстаўнікамі розных культур.

Хоць, безумоўна, і ў мяне, знаёмага з больш як паўсотняй культур, узнікае адчуванне, што ў нас штосьці робіцца не зусім так. Калі я параўноўваю нашых пяцігодак з іх равеснікамі з Германіі, ЗША, Вялікабрытаніі і іншых краін, то заўважаю істотныя адрозненні. Маленькі амерыканец — гэта цалкам самастойная асоба, здольная да аўтаномных і адказных паводзінаў. Да месца будзе прыгадаць кінафільм "Адзін дома". Калі ў вас сфарміравалася ўяўленне, што фільм прапануе нейкую ідэалізаваную карцінку, якая не адпавядае рэальнасці, то гэта не так. Такіх дзяцей большасць. І выхоўваюцца яны паводле ашчаднага стаўлення да працы і грошай, якія зарабляюцца, а не падаюць з неба. Таму амерыканскі студэнт не сядзіць у бацькоў на шыі, а мые посуд, прыбірае смецце і г.д.

Зноў жа хачу падкрэсліць: фарміруйце ў дзяцей самастойныя і адказныя паводзіны. Не стварайце цяплічных умоў, давайце магчымасць спрабаваць і знаёміцца з рознымі бакамі жыцця, не толькі станоўчымі. Можна, вядома, не пускаць дзіця на тусоўку, дыскатэку і думаць, што засцерагаеш яго ад негатыўных наступстваў. Але як бы дзіўна гэта ні прагучала, тым самым вы можаце стварыць праблемы свайму дзіцяці. Па-першае, у яго могуць не скласціся адносіны з равеснікамі з-за яго адарванасці ад "нармальнага" жыцця, па-другое, можа сфарміравацца фецішыраванне гэтых мерапрыемстваў, несвядомая цяга да іх як да забароненага салодкага плода. Па-трэцяе, вы прыгнецяце асобу свайго дзіцяці і станеце пазней віноўнікам усіх яго бед. Ваша дзіця можа цалкам аддаваць сябе вучобе ў школе, ВНУ, аспірантуры, і раптам у 25 гадоў адчуе сваю сацыяльную адзіноту, прыйдзе да высновы, што жыццё прайшло міма. Хто ў гэтым вінаваты? На жаль, для яго вінаватым будзеце вы. Задача бацькоў — не "не пушчаць", а рыхтаваць дзіця да магчымых негатыўных наступстваў, інфармаваць пра магчымыя прыкметы негатыўнага развіцця падзей і спосабах супрацьдзеяння ім. Дзіця павінна адчуваць сваё судачыненне да таго, што адбываецца навокал, а гэта фарміруецца ў сям'і пры непасрэдным удзеле сваякоў. У адрозненне ад нашых сем'яў, прадстаўнікі іншых культур стараюцца вельмі шмат часу бавіць разам з дзецьмі.

— Як уцягнуць у выхаваўчы працэс мужчын?

— Уцягванне заўсёды выклікае пачуццё супраціўлення. А вось выхоўваць сваё дзіця сумесна трэба. У нашай культуры ўсё яшчэ прысутнічае стэрэатып, што выхаванне — гэта ўдзел маці, а задача бацькі — ствараць матэрыяльныя ўмовы для сямейнага дабрабыту. Гэты стэрэатып ужо даўно не адпавядае рэальнасці. Па-першае, многія мамы ўжо зарабляюць больш за татаў. Па-другое, мамы часта прыцягваюць татаў да працэсу выхавання ў выглядзе своеасаблівага жупела — вось прыйдзе тата, ён табе задасць. Па-трэцяе, бацькі проста не прывучаны да сумеснага выхавання. У выніку мы назіраем сёння працэс інфантылізацыі і фемінізацыі хлопчыкаў, прывязаных да мамчынай спадніцы, не здольных дэманстраваць мужнасць і маскуліннасць. Мамчын сынок шукае сабе мамку ў шлюбныя партнёры. Яму патрэбны апякун і кіраўнік. У выніку нараджаецца шлюб "наадварот", дзе жонка старэйшая за мужа і займае пазіцыю галавы сям'і. Сентэнцыі аб тым, што "яна зачаравала вашага любімага сыночка" — беспадстаўныя. Вы самі сфарміравалі залежнасць у свайго сынка ад сябе самой, манапалізавалі права на прыняцце рашэнняў. Адказнасць за гэта ляжыць і на бацьку, які або слаба ўдзельнічае ў працэсе выхавання, або з'яўляецца ў ім эпізадычна.

Выхаванне — гэта не працэс мэтанакіраванага ўздзеяння на асобу дзіцяці, як гэта пішацца ў традыцыйных падручніках. Гэта працэс саўдзелу членаў сям'і ва ўзаемаразвіцці, узаемападтрымцы і ўзаемаўзбагачэнні. Я прыгадваю прыклад удару па самалюбстве падлетка, які няўдала спрабаваў распаліць вогнішча ў дзявочай кампаніі. У хлопца, дарэчы, быў тата, які любіў гатаваць шашлыкі і цудоўна рабіў гэта. Але тата не прыцягваў сына да справы, не дзяліўся вопытам. Тата лічыў, што сын бачыць, як усё робіцца, і гэтага дастаткова. Аказваецца недастаткова: сыну трэба пра ўсё расказаць у дэталях, даць магчымасць зрабіць самому. Тое ж датычыцца і матуль, якія не прыцягваюць сваіх дачок да прыгатавання ежы.

З якімі пытаннямі прыйшоў "кроха" да бацькі ў вядомай паэме Маякоўскага? "Што такое добра і што такое дрэнна?". У дзіцяці няма адказаў на мірыяды пытанняў. І задача бацькоў — даць рамачныя адказы на іх, патлумачыць, чаму нешта адбываецца, чаму лепей паводзіць сябе менавіта так. Чым больш адказаў, тым лягчэй яму будзе арыентавацца і прымаць абгрунтаваныя рашэнні.

Цікаўцеся адно адным, не падзяляйце сферы ўплыву і заслугі, давайце адзін аднаму ўзоры ўзаемаадносінаў, падтрымлівайце спробы татаў займацца са сваімі сынамі, перадаваць ім свой вопыт, не ператварайце працэс выхавання ў выкананне абавязкаў, будзьце разам як мага часцей, і ў вашай сям'і ўсё будзе добра.

— Ці лічыце вы прымальным нараджэнне і выхаванне дзяцей у няпоўнай сям'і, у першую чаргу, у сям'і без таты, паколькі татаў па аб'ектыўных прычынах на ўсіх патэнцыйных мам проста не хапае?

— Адразу хачу сказаць, што ў няпоўных сем'ях вельмі шмат добра выхаваных дзяцей. Мне вядомыя шматлікія прыклады, калі хлопчыкі з няпоўнай сям'і ператвараліся ў сапраўдную апору маці, дапамагалі ёй, станавіліся сапраўднымі мужчынамі. Вядомы і прыклады поўных сем'яў, асобныя прадстаўнікі якіх лепей бы і не з'яўляліся на дзіцячыя вочы наогул. Праблема ўзнікае тады, калі ў дзяцей у няпоўных сем'ях фарміруецца неадэкватнае ўяўленне аб адсутным з бацькоў. Мама можа сфарміраваць у дачкі ўяўленне аб "сапраўдным мужчыну" як зборным ідэале з наборам суперякасцяў. Аднак у рэальным жыцці такога ідэалу проста няма. У чалавеку спалучаюцца вартасці і недахопы, моцныя і слабыя бакі. Да таго ж, засваенне ідэальных узораў мае на ўвазе наяўнасць рэальных мадэляў, прыкладаў увасаблення.

— Ці дажывём мы да таго часу, калі моцны пол стане мужным, будзе змагацца за ўвагу жанчын і даражыць дзецьмі?

— Лепей сказаць так: "Ці зможам мы стварыць грамадства, здольнае і зацікаўленае ў вырашэнні гэтай няпростай задачы?". Калі будзем назіраць збоку, чакаць цудаў, то не зможам. Тут і роля СМІ надзвычайная: данесці да навакольных значнасць праблемы і шляхі вырашэння, пераканаўча паказаць, што гэта датычыцца кожнага самым непасрэдным чынам. Можна быць абыякавым, можна фармальна выконваць бацькоўскія і выхаваўчыя абавязкі. Але ж любы з нас рызыкуе сутыкнуцца з недавыхаваным дзіцем, у якога не сфарміраваныя сацыяльныя нормы, адсутнічаюць каштоўнасці, абмежавальныя рэгулятары паводзінаў. Такіх нерэгулюемых хутка можа стаць шмат. І ваш персанальны дабрабыт можа аказацца пад пагрозай.

Трэба фарміраваць уяўленне пра тое, што чалавек, які паважае і цэніць іншых, сам выклікае павагу... Што наяўнасць іншых поглядаў дазваляе паглядзець на праблему з іншага боку, убачыць тое, што было не заўважаным раней... Што аб праблеме трэба гаварыць, а не хаваць яе. І што заўтра да цябе можа вярнуцца зробленае табой сёння.