Аднае любові мала

Ці варта змагацца з трасянкай? І што рабіць тым, хто баіцца дапусціць памылку, размаўляючы па-беларуску?

Сёння ўвесь свет адзначае Міжнародны дзень роднай мовы. У гэты дзень найбольшая ўвага надаецца мовам нацыянальных меншасцяў і тым, якія знаходзяцца на мяжы знікнення. Свята роднай мовы адзначаюць і звыш 140 нацыянальнасцяў, якія пражываюць на тэрыторыі Беларусі: рускія, украінцы, палякі, літоўцы, латышы, грузіны, яўрэі...

І, канешне, беларусы. Беларуская мова носіць статус дзяржаўнай, яе вывучаюць у школе, яна выкарыстоўваецца ў розных сферах нашага грамадства. Аднак вострым застаецца пытанне: як пашырыць яе выкарыстанне ў якасці рэальнага сродку зносін? Апошні перапіс насельніцтва паказаў, што ў паўсядзённым жыцці на беларускай мове размаўляе толькі чвэрць жыхароў краіны. І ў той жа час больш за пяць мільёнаў грамадзян лічаць беларускую мову роднай, дзве трэці свабодна ёй валодаюць.  Як узняць прэстыж беларускай мовы ў грамадстве? Ці перашкаджае ёй трасянка? Што рабіць тым, хто прыхільна ставіцца да мовы, але не карыстаецца ёю, бо не ўпэўнены, што гаворыць правільна.

Каб знайсці адказы на моўныя і іншыя  пытанні, карэспандэнт “НГ” звярнулася да дырэктара Інстытута мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы Нацыянальнай акадэміі навук Аляксандра ЛУКАШАНЦА.

— Аляксандр Аляксандравіч, як вы ацэньваеце ролю беларускай мовы ў жыцці сучаснага грамадства?

— Гаварыць пра ролю беларускай мовы трэба, зыходзячы перш за ўсё з той двухмоўнай сітуацыі, што існуе ў нашай краіне. Двухмоўе прадугледжвае раўнапраўнае выкарыстанне абедзвюх дзяржаўных моў ва ўсіх афіцыйных сферах ужытку. Але ў рэальнасці такога ў прынцыпе не бывае, і наша моўная сітуацыя паказвае гэта. На жаль,  атрымліваецца так, што беларуская мова як сродак зносін запатрабавана недастаткова. Гэта значыць, што ў камунікатыўнай сферы яна выкарыстоўваецца абмежавана, а ў некаторых прысутнічае сімвалічна. Але тым не менш беларуская мова адыгрывае выключна важную ролю ў жыцці беларускага грамадства. Што б там ні казалі, але, нягледзячы на тое, што беларускую мову выкарыстоўвае невялікая колькасць грамадзян Беларусі, фактычна штодзень кожны з нас сутыкаецца з інфармацыяй на беларускай мове. Вельмі важна і тое, што беларуская мова — важнейшая частка беларускай нацыянальнай культуры, а таксама адзін з атрыбутаў нашай дзяржаўнасці. Менавіта мова дазваляе Беларусі вылучыцца з мноства іншых краін і пазіцыянаваць сябе як асобную славянскую краіну са сваімі культурай, гісторыяй і менталітэтам.

— Тое, што беларусы маюць у якасці дзяржаўнай адразу дзве мовы — вялікая раскоша. Праўда, нярэдка атрымліваецца, што дасканала не ведаем і не ўмеем правільна размаўляць ні на адной з іх. Як, на ваш погляд, у такіх умовах можна паўплываць на павышэнне культуры маўлення?

— У параўнанні з аднамоўным грамадствам беларускае знаходзіцца ў выйгрышным становішчы. Не сакрэт, што чым больш чалавек ведае моў, тым больш шырокая  культурная прастора перад ім адкрываецца. Сёння  грамадзяніну Беларусі даступны ўсе тыя культурныя каштоўнасці, якія ўвасоблены і ў беларускай, і ў рускай мовах. Гэта значыць, што кампетэнцыя карыстальніка абедзвюх моў моцна пашыраецца. Аднак у двухмоўным грамадстве, асабліва калі двухмоўе блізкароднаснае, заўсёды ўзнікаюць праблемы маўлення.

У гэтым сэнсе, канешне, патрабуецца ўвага з боку сістэмы адукацыі, а яшчэ — носьбітаў абедзвюх моў. Толькі асабісты кантроль над культурай маўлення забяспечыць неабходны ўзровень валодання і практычнага выкарыстання абедзвюх дзяржаўных моў. З іншага боку, да праблемы культуры маўлення трэба падыходзіць дыялектычна, таму што сама сістэма нацыянальнай мовы не абмяжоўваецца толькі літаратурнай мовай. Ёсць яшчэ і іншыя разнавіднасці — гутарковае маўленне і прастамоўе, што выкарыстоўваюцца ў неафіцыйных сферах ужытку і дапускаюць пэўныя адхіленні ад строгай літаратурнай нормы.

— Значыць, трасянка — гэта натуральная з’ява?

— Натуральная, але непажаданая. Калі побач існуюць дзве мовы, а тым больш блізкароднасныя, адна будзе ўплываць на другую. У гэтым сэнсе феномен беларускага вуснага маўлення, які мы называем трасянкай, выконвае функцыю так званага гарадскога прастамоўя ў аднамоўным асяроддзі. З гэтым трэба змагацца, але варта мець на ўвазе, што гутарковае маўленне і нават прастамоўе — гэта натуральная рэч у любой мове.

— Атрымліваецца, калі ты хочаш гаварыць па-беларуску, але ўсё ж трохі баішся з-за адсутнасці вопыту зносін, не трэба доўга думаць над тым, як сказаць, каб не зрабіць памылку?

— Сёння мы зноў сутыкаемся з яшчэ адным парадоксам: грамадзяне, што адносяцца з прыхільнасцю да беларускай мовы і патэнцыйна гатовыя перайсці да яе актыўнага выкарыстання, стрымліваюць свае памкненні, таму што адчуваюць недастатковы ўзровень сваёй моўнай кампетэнцыі. Яшчэ адно назіранне — у нас завышаныя ўласныя патрабаванні, мы баімся размаўляць без памылак. І ў гэтым сэнсе я мог бы параіць: не трэба баяцца. Чым актыўней мы будзем гаварыць, тым менш будзем рабіць памылак.