Когда ждать нашу "Войну и мир" и почему не помог Нобель Алексиевич. Что (не) так с беллитом

Белорусскую литературу мало знают и читают в мире. Почему? «Причина в том, что белорусская литература — малая», — твердят некоторые. Могут ли белорусские писатели создать «Войну и мир», для чего им нужно признание на Западе и почему беллит можно сравнить с собакой — в кратком конспекте лекции Альгерда Бахаревича «Беларуская літаратура: „вялікая“ ці „малая“?».

Краткое содержание

— Делить литературы на малые и большие не обязательно (и даже вредно). Просто так сложилось: в литературе, как и в жизни, людям нужно знать/искать свое место в иерархии.

— Страны с малыми экономиками чаще всего обладают малыми литературами, большие экономики — большими. (Закономерно.)

— Чтобы белорусского писателя больше ценили в Беларуси, ему нужно получить признание на Западе. Но не факт.

— Для западного читателя белорусская литература невидима, но при знакомстве она ему нравится. Поэтому нужно больше хороших переводов, поездок, выступлений.

— После Нобеля Светланы Алексиевич была надежда, что беллит станет более заметной литературой. Но не срослось.

— Беллит — неоткрытая Америка в литературе. А это дает ощущение первооткрывательства. Если западные переводчики, издатели, литагенты ей заинтересуются, что-то будет.

— (Знать это полезно, хотя и не обязательно.) В сексуальных отношениях и в литературе много общей лексики: очаровать кого-то и быть очарованным книгой, овладеть кем-то и книга овладела мной и т.д. Прикольно, да?

Зачем в принципе делить литературу на большую и малую?

Во всем «виноват» определенный западный канон — именно он делит литературы на большие и малые.

Также в основе этого деления стоит иерархическое мышление, считает Бахаревич. Это когда поведение человека существует в жесткой системе иерархий.

— Беларуская літаратура — таксама прыклад іерархічнага мыслення. Чамусьці нам абавязкова трэба ведаць, якое месца мы займаем у іерархіі.

Иерархическое мышление предусматривает бинарность, которая пронизывает всю жизнь человека: от «мужчин и женщин», «частного и государственного интереса» до «большой и малой литературы», «высоких и низких жанров».

— Цікава ў сувязі з іерархічным мысленнем паглядзець на сэксуальныя стасункі. У іх існуе лексіка, якая добра паказвае іерархічнасць, падпарадкаванне: авалодаць кімсьці, ачараваць кагосьці, аддацца камусьці. Калі мы кажам пра літаратуру, таксама ўжываем гэтыя словы: аддацца кнізе, кніга ачаравала, авалодала мною.

По каким критериям литература делится на большую и малую?

Альгерд Бахаревич выделяет шесть критериев. Выделяет, но сразу же опровергает их словом «але».

Итак, за то, чтобы литература стала большой или малой, отвечают: художественный уровень произведений, их известность, язык, значительность тем, читаемость произведений за рубежом, вписанность в канон.

Но не все так просто и однозначно. Например, с языком. Считается, что большие литературы пишутся на «больших языках» — английском, немецком, французском, русском, испанском, итальянском. Но это понятие может быть опасно для собственной истории.

— Азначэнне вялікай мовы — тэрмін зусім некарэктны. Бо вялікія мовы паўсталі ў выніку гістарычных працэсаў. Яны зрабіліся вялікімі дзякуючы палітычнай гісторыі, імперыям мінулага, якія перамаглі сваіх праціўнікаў ці змагаліся паміж сабой. Калі мы прызнаем існаванне малых і вялікіх моваў, гэта будзе азначаць, што мы нібыта не маем сваёй гісторыі. Але гэта зусім не так. Беларусь належыць да рэгіёну Ўсходняй Еўропы — цікавага, складанага, які шмат чаго перажыў у сваёй гісторыі. У нас стаўленне да праблемы малой ці вялікай мовы мусіць быць іншым, не такім, як на Захадзе.

Или:

— Чытанасць твораў за мяжой — актуальнае пытанне для беларускай літаратуры. Тут трэба гаварыць пра пераклады. Тое, што беларуская літаратура мала перакладзеная на так званыя вялікія мовы — гэта праблема недахопу перакладчыкаў, прычым замежных. Але іх становіцца ўсё больш і больш. Усе людзі, якія пішуць у Беларусі, гэта адчуваюць. І называць нейкую літаратуру малой, таму што перакладаў з гэтай мовы мала, па меншай меры некарэктна.

И вот еще:

— Калі мы возьмем спіс нобелеўскіх лаўрэатаў апошніх гадоў, то прызнаем, што там ёсць абсалютна невядомыя нам імёны. Шмат людзей упершыню чуюць іх. Такім чынам: яны прадстаўляюць вялікую літаратуру ці малую? Ёсць пра што падумаць.

О вписанности в канон тем более говорить сложно: он, по мнению Бахаревича, совсем не учитывает существования белорусской литературы.

Соответствует ли белорусская литература этим критериям?

С художественным уровнем у белорусских писателей все в порядке, считает Альгерд Бахаревич. Например, Алеся Рязанова он вполне отчетливо может представить нобелевским лауреатом.

— Разанаў, Быкаў, Караткевіч, Хадановіч — іх мастацкі ўзровень неаспрэчны. Неаспрэчны ён і для заходніх чытачоў, якія сутыкаюцца з нашай літаратурай. Насамрэч, яны здзіўляюцца гэтаму. Але здзіўляюцца толькі пасля таго, як да іх прыедзеш, выступіш, прачытаеш твор у добрым перакладзе. Толькі тады яны задумаюцца пра наша існаванне.

На переводы белорусских писателей Бахаревич смотрит с оптимизмом и верит, что их станет еще больше. А такие авторы, как Вальжина Морт, и вовсе сами продвигают себя к западному читателю — делают переводы самостоятельно.

С языком есть оговорки. Белмова — средство коммуникации небольшого количества людей. Поэтому и литературу более корректно сравнивать не с английской, а, например, с македонской. Это дает более здравый взгляд на вещи и помогает понять, что с ней все в порядке.

Говоря про известность беллита, Альгерд Бахаревич сфокусировался на Светлане Алексиевич. После того как она получила Нобелевскую премию по литературе, было много надежд, что о белорусской литературе узнают во всем мире. Но что-то пошло не так. Либо уже было не так.

—  Святлана Алексіевіч з аднаго боку ёсць прыклад таго, што беларускую літаратуру можна залічыць у вялікія. Мы нібыта маем сваю нобелеўскую лаўрэатку. Маё стаўленне да гэтага такое. Гаворка аб тым, што белліт і Святлана Алексіевіч — гэта дзве вялікія, цікавыя з’явы, якія рухаюцца паралельна, не перасякаючыся. Пасля прысуджэння Нобелеўскай прэміі было вельмі шмат спадзяванняў, што дзякуючы яе славе зменіцца стаўленне да беларускай літаратуры ў свеце. Але гэтага не адбылося.

Святлана Алексіевіч — з’ява вялікая, загадкавая, у чымсьці неспасцігальная, прынамсі для мяне. Яна зрабіла так, што свет пачуў яе герояў. Мне падаецца, што яна апошняя савецкая пісьменніца. І беларуская, канешне, і ганарыцца мы ёй мусім. Але ў кантэксце «вялікая літаратура ці малая» прэмія Алексіевіч не мае значэння. І, паверце мне, калі ездзіш па свеце (зноў ува мне гаворыць навязаны заходні канон) ды размаўляеш з літаратарамі, не заўжды людзі памятаюць, што Святлана Алексіевіч наша. Яны ўспрымаюць яе як частку вялікага кантыненту, які пачынаецца дзесьці за польскай мяжой.

Про вписанность в канон говорить сложно: «Нам патрэбен свой канон, і не тое каб беларускі. Патрэбен усходнееўрапейскі» (про это более подробно будет ниже).

— Аднойчы адзін чалавек сказаў: «Беларускія літаратары, дайце мне „Вайну і мір“». Гэта абсалютна неразумнае стаўленне для літаратуры. Патрабаваць ад сучасных пісьменнікаў даць твор, але ў якасці прыкладу падаецца твор XIX стагоддзя? Літаратура даўно змянілася, змяніўся яе канон. Твор, падобны да «Вайны і міра», не можа з’явіцца ў гэты час. Калі краінай кіруе чалавек, які патрабуе даць яму такі твор, гэта сведчыць, што калі беларуская літаратура малая, то дзякуючы і кіраўніцтву дзяржавы таксама.

Какой литературой — малой или большой — считает беллит сам Бахаревич?

Если жить с иерархическим мышлением в своей голове (и страдать от него), то белорусская литература определенно покажется малой.

— Я параўнаў бы беларускую літаратуру з сабакам. Ён маленькі ў параўнанні з чалавекам, але гаворыць на сваёй мове, якую ніхто не разумее.

Если не искать для беллита место в иерархиях, то наша литература окажется и не большой, и не малой.

— Вызначэнне гэтага пытання нічога не дасць самому белліту — не з’явяцца новыя творы, не павысіцца іх мастацкі ўзровень. Гэта бессэнсоўна.

По мнению Бахаревича, важнее смотреть на нашу литературу как на часть восточноевропейской, потому что всемирная — слишком большая, и потеряться в ней очень сложно (но не стоит по этому поводу переживать). А в Восточной Европе у нас гораздо больше шансов, да и языки похожи. И история временами общая.

Нужно ли в принципе определять беллит как большую или малую литературу?

— Навошта нам гэтае вызначэнне — вялікая або малая? Усё дастаткова проста.

Апошнія дзесяцігоддзі ці, магчыма, усё XX стагоддзе беларусы сумавалі па чымсьці, чым можна было б ганарыцца. Літаратура — такая рэч, да якой кожны адчувае асабістую прыналежнасць. Калі ў нашага пісьменніка здараецца нейкі літаратурны поспех за мяжой, мы ўсе ганарымся, хаця, можа, і не чыталі кніжку аўтара, дый не збіраемся чытаць.

Ці патрэбна гэтае вызначэнне чытачам?

Калі я жыў у Гамбургу і прыязджаў у Менск прэзентаваць новыя кнігі, людзей прыходзіла вельмі шмат. Ты прыехаў з Захаду, у гэтую літаратурную правінцыю.

Нашаму чытачу важна меркаванне з Захаду, важна нават тое, дзе аўтар жыве — у Менску, у Гамбургу або за акіянам.

Як уплывае гэтае азначэнне на пісьменнікаў? Тут можна сказаць адным словам «хочацца». Хочацца нам усім на Захад, хочацца рабіць гэтую літаратуру вялікай, адчуваць сваю далучанасць да працэсу. І важна смеласць.

Калі мы прызнаем, што мы не вялікая нацыя, што мы невялікая літаратура і мова наша не вялікая, а жывая, людская, і мы перастанем гнацца за вонкавай веліччу, за гэтымі вызначэннямі, то, можа быць, менавіта тады ў беларускай літаратуры нешта сапраўды зрушыцца. Важна быць прытомным. Важна разумець не месца ў іерархіі, а свае памеры і магчымасці.

Беларуская літаратура не такая прызнаная і вядомая, як расейская, яна не мае такой упісанай у канон традцыі, як польская, да яе не так шмат увагі, як цяпер да ўкраінскай, яна не выклікае так шмат гістарычных спачуванняў, як літоўская ці латвійская.

На Захадзе беларуская літаратура яшчэ не адкрытая. Гэта дае нам перавагі. Зацікаўлены чытач з Захаду можа высадзіцца на бераг нашай літаратуры і адчуць сябе першаадкрывальнікам. Ён не сапсаваны звыклымі краявідамі-схемамі. Мы можам скарыстацца гэтым. Я аптыміст і веру, што беларуская літаратура будзе некалі адкрытая.

Лекция Альгерда Бахаревича «Беларуская літаратура: „вялікая“ ці „малая“?» прошла в рамках образовательного проекта «БелЛіт: мабільны гід» от МТС.