Максім Гарэцкі. Класік, якога расстралялі падчас сталінскіх рэпрэсій

 

У 1909 годзе паступіў у Горы-Горацкае каморніцка-агранамічнае вучылішча, якое скончыў у 1913-м.

 

У Максіма рана абудзілася любоў да мастацкага слова. Знаёмства з творамі класікаў рускай і украінскай літаратуры, творчасцю беларускіх пісьменнікаў адыграла значную ролю ў станаўленні светапогляду будучага літаратара. У 1912 годзе ў газеце «Наша ніва», якая выдавалася ў Вільні, пачалі з’яўляцца карэспандэнцыі, допісы, нататкі Гарэцкага, а 25 студзеня 1913 года там жа пад псеўданімам Максім Беларус было апублікавана яго першае апавяданне «У лазні».

 

У 1919 годзе пісьменнік пераехаў у Мінск, потым у Вільню. Там выкладаў на беларускіх настаўніцкіх курсах і ў Віленскай беларускай гімназіі, дзе пазнаёміўся з настаўніцай Леанілай Усцінаўнай Чарняўскай, якая неўзабаве стала яго жонкай, паплечніцай і вернай спадарожніцай.

 

Па заканчэнні вучобы Гарэцкі жыў у Вільні, дзе працаваў каморнікам Землеўпарадкавальных камісій Віленскай губерніі і дзе ён пазнаёміўся з Янкам Купалам і Змітраком Бядулем. Там жа ў 1914 годзе быў выдадзены і першы зборнік маладога пісьменніка пад назваю «Рунь».

У 1914 годзе Максіма Гарэцкага прызвалі ў царскую армію. Падчас службы ён адчуў усе цяжкасці салдацкага жыцця ваеннага часу: адразу трапіў на фронт, быў цяжка паранены, лячыўся ў шпіталях. Пасля невялікага перапынку зноў апынуўся на фронце. У 1916 годзе вучыўся ў Паўлаўскім ваенным вучылішчы ў Петраградзе, атрымаў званне прапаршчыка, праходзіў службу ў Іркуцку, Гжацку, адтуль франтавыя дарогі прывялі яго на Палессе. Неўзабаве ізноў трапіў у шпіталь, доўга лячыўся.

 

Антываенны настрой пісьменніка, антыгуманны характар Першай сусветнай вайны знайшлі сваё яркае адлюстраванне ў такіх яго творах ваеннага часу, як «Літоўскі хутарок», «Генерал», «Палонны», «На этапе», «Рускі», «Прысяга», а запіскі Гарэцкага «На імперыялістычнай вайне» (1914−1919) дазваляюць даследчыкам лічыць яго адным з пачынальнікаў ваеннай дакументалістыкі ў беларускай прозе.

Камісаваны ў 1917 годзе, Максім Гарэцкі пераехаў у Смаленск, уладкаваўся на працу ў рэдакцыю газеты «Известия Смоленского Совета Рабочих, Солдатских и Крестьянских депутатов», быў супрацоўнікам газеты «Звезда». Разам з братам Гаўрылам склаў і выдаў «Руска-беларускі слоўнік» (1918) — першы вынік працы пісьменніка ў галіне лексікаграфіі. Праз год у Вільні быў выдадзены «Невялічкі беларуска-маскоўскі слоўнічак», а ў 1924 годзе з’явіўся складзены разам з Міколам Байковым «Практычны расійска-беларускі слоўнік».

 

 

Педагагічную працу Гарэцкі сумяшчаў з працай у газетах «Наша думка», «Беларускія ведамасці», а таксама з літаратурнай творчасцю. У гэты час былі напісаны аповесць «Дзве душы», апавяданні «Апостал», «Кросны», «Панская сучка». У 1920 годзе ўбачыла свет «Гісторыя беларускай літаратуры», якая доўгі час была адзіным падручнікам для школ і ВНУ.

 

У студзені 1922 года Максім Гарэцкі разам з іншымі дзеячамі беларускай культуры быў арыштаваны польскімі ўладамі і зняволены ў вядомы астрог на Лукішках. Яго абвінавачвалі ў сувязях з камуністамі і дзейнасці супраць дзяржаўнага ладу, што афіцыйна так і не пацвердзілася. Але пазней сам пісьменнік у адным з лістоў да жонкі (са ссылкі ў Вятцы) адзначаў, што падтрымліваў сувязі з падпольнай камуністычнай арганізацыяй, пераклаў на рускую мову брашуру Сяргея Мініна «Хто такія камуністы?», хаваў літаратуру і грошы.

 

Палітзняволеным пагражала смяротная кара альбо катарга. Але ж суд так і не адбыўся: дзякуючы шматлікім пратэстам грамадскасці, арыштаваных выслалі з Вільні. Непрацяглы час Гарэцкі знаходзіўся ў Латвіі, чытаў лекцыі на беларускіх настаўніцкіх курсах у Дзвінску. У гэты час ім былі створаны драматычныя абразкі «Салдат і яго жонка», «Свецкі чалавек», «Каменацёс», «Чырвоныя ружы». У ліпені таго ж года Гарэцкі вярнуўся ў Вільню, а ў 1923 годзе разам з сям’ёй пераехаў у Мінск.

 

У Мінску ён чытаў лекцыі на рабфаку БДУ, выкладаў беларускую мову і літаратуру ў Камуністычным універсітэце БССР, выконваў абавязкі навуковага сакратара літаратурнай камісіі Інбелкульта (папярэднік Акадэміі навук), быў яго правадзейным членам.

 

З 1926-га па 1928 год Гарэцкі ўзначальваў кафедру беларускай мовы і літаратуры ў Горацкай сельскагаспадарчай акадэміі. Гэты перыяд жыцця быў вельмі плённым для пісьменніка. Выйшлі з друку яго аповесці «У чым яго крыўда?», «Ціхія песні» («Ціхая плынь»), зборнік «Досвіткі», пасля паездкі ў Сібір і на Далёкі Усход з’явіўся цыкл невялікіх апавяданняў «Сібірскія абразкі», прысвечаны жыццю беларусаў-перасяленцаў.

 

У 1928 годзе пісьменнік разам з сям’ёй вярнуўся ў Мінск, працаваў вучоным спецыялістам Інстытута навуковай мовы Інбелкульта, застаўся на гэтай пасадзе і пасля рэарганізацыі інстытута ў Акадэмію навук.

 

18 ліпеня 1930 года Гарэцкага арыштавалі і безпадстаўна абвінавацілі ў прыналежнасці да неіснуючага «Саюза вызвалення Беларусі». Пісьменніка арыштавалі і асудзілі на 5 гадоў з высылкай у Вятку, дзе яму давялося працаваць чарцёжнікам, тэхнікам-каштарыснікам, простым рабочым. У 1935 годзе пасля сканчэння тэрміна ссылкі Гарэцкі ўладкаваўся настаўнікам рускай мовы і літаратуры ў сярэдняй школе ў пасёлку Пясочня Калужскай вобласці.

 

Але і ў гэтых неспрыяльных і нават драматычных абставінах пісьменнік не спыняў творчай дзейнасці, пісаў раман-хроніку «Віленскія камунары», які лічыцца адным з найбольш значных твораў беларускай літаратуры 1930-х гадоў.

 

Працаваў над задуманай яшчэ у 1920-х гадах «Камароўскай хронікай», своеасаблівай сялянскай, сямейнай хронікай, у якой імкнуўся адлюстраваць лёс беларускага народа ад часу прыгоннага права да сучаснасці. Для работы выкарыстоўваў назапашаныя матэрыялы з ўласнага архіва. Яго ў 1932 годзе прывезла жонка, якая прыехала ў Вятку разам з дзецьмі.

 

У гэтыя ж гады Гарэцкі працуе над сваімі апошнімі творамі «Лявоніус Задумекус» і «Скарбы жыцця», у якіх адлюстроўваецца драматызм становішча рэпрэсаванага пісьменніка, яго роздумы аб сутнасці жыцця. «Скарбы жыцця» («Лебядзіная песня») лічацца даследчыкамі творчасці Гарэцкага сваеасаблівай споведзю яго душы, тэстаментам нашчадкам. Ёсць там такія радкі: «Усё жыццё праляцела, як адзін дзень. Усё яно — як на далоні ‹…› Цану рэчам пазнаў. Людзей да самых глыбінь уведаў. Жыццём даражыць навучыўся. І да смерці сябе рыхтаваць я ўмею. Каб прыняць яе меч хоць калі, і без пары, і без усякай патрэбы».

 

 

У ноч на 4 лістапада 1937 года Гарэцкага зноў арыштавалі, а 5 студзеня 1938 года прыгаварылі да расстрэлу. Па некаторых звестках, ён быў расстраляны ў тым жа годзе ў Вязьме. Рэабілітавалі пісьменніка ў 1957 годзе.

 

Зараз на радзіме Максіма Гарэцкага створаны музей. Яго імем названы бібліятэка ў Горках, вуліцы ў Мінску, Мсціславе, Горках. У Мінску і Вязьме класіку беларускай літаратуры пастаўлены помнікі. Вобраз Максіма Гарэцкага ўвасоблены ў дакументальных стужках. Яго творчасць знаходзіцца пад пільнай увагай літаратуразнаўцаў. Рэгулярна арганізуюцца Гарэцкія чытанні, выдаецца яго творчая спадчына. З 1997 года дзейнічае Міжнародны фонд братоў Гарэцкіх.

 

Асабісты архіў пісьменніка захоўваецца ў аддзеле рэдкіх кніг і рукапісаў ЦНБ НАН Беларусі пад нумарам 7 і складаецца з 119 адзінак захавання. Рукапісы пісьменніка можна таксама ўбачыць у фондах Беларускага дзяржаўнага архіва-музея літаратуры і мастацтва.