Душой улюбёны ў Беларусь
Нягледзячы на кніжны бум, набыць у 70-я гады геніяльныя творы Уладзіміра Караткевіча было амаль немагчыма.
Нястомны вандроўнік і працаўнік. Так у свой час сказаў пра цудоўнага пісьменніка-рамантыка Уладзіміра Сямёнавіча Караткевіча народны пісьменнік Беларусі Янка Брыль і ахарактарызаваў яго як чалавека незвычайна светлага настрою, які ўсёй душой любіць людзей і родную зямлю. І сапраўды, сказаць пра нашу старонку «На Беларусі Бог жыве» мог толькі самы любячы і самы адданы сын сваёй Бацькаўшчыны!
Але падчас нашай першай сустрэчы з Уладзімірам Караткевічам маці-Радзіма ў асобе тагачасных уладаў не вельмі шанавала свайго таленавітага творцу-неслуха. Наша сустрэча адбылася якраз у той самы змрачнаваты час для пісьменнікаў, у жніўні 1972 года, у любімым мне ды і кожнаму сапраўднаму беларусу Полацку. Як і належыць па справядлівасці, тут, на радзіме першадрукара, ладзілася свята кнігі. Было шмат людзей. Арганізавалі выставу кніг. Прыехалі пісьменнікі са сталіцы. Сабраліся і маладыя пачынаючыя творцы з Полацка і Полаччыны: Валянцін Лукша, Герман Кірылаў, Навум Гальпяровіч, Алесь Шпыркоў, з Віцебшчыны — Давід Сімановіч. З Мінска прыехалі Ян Скрыган, Еўдакія Лось, Рыгор Барадулін, Леанід Прокша. З імі быў і паэт з Віцебска Юрый Лакербая. Пісаў ён на рускай мове і да гэтага часу выдаў на ёй некалькі сваіх кніг. Сярод шаноўных гасцей-пісьменнікаў быў і Уладзімір Сямёнавіч Караткевіч.
Я ўжо тады даволі сур’ёзна займаўся творчасцю. Друкаваліся вершы ў рэспубліканскіх газетах «Чырвоная змена», «Літаратура і мастацтва»... На мае вершы напісалі песні кампазітары Дзмітрый Лукас і Мікалай Пятрэнка. Песню «Полацкая лірычная» кампазітара Дзмітрыя Лукаса ў выкананні тады папулярнага артыста Юрыя Смірнова неаднаразова перадавалі па радыё. Часта друкаваліся гумарэскі ў часопісе «Вожык», першыя негумарыстычныя апавяданні былі змешчаны ў штотыднёвіку «Літаратура і мастацтва», часопісах «Полымя» і «Маладосць». Вельмі хацелася набываць і чытаць розныя кнігі, асабліва беларускіх пісьменнікаў. Але тады набіраў сілу кніжны бум. І набыць прыстойную кнігу, у тым ліку і беларускіх аўтараў, было вельмі цяжка, нават цяжэй, чым дастаць таксама дэфіцытную каўбасу.
Асабліва цяжка было ў нашай кніжнай краме «Светач» прыдбаць кнігі Караткевіча. Яны заўсёды былі нарасхват. Мне ўдалося да таго часу набыць усяго толькі дзве. Кнігу вершаў «Мая Iліяда» і аповесць «Чазенія», раман «Каласы пад сярпом тваім». Астатнія творы пісьменніка чытаў толькі ў часопісах «Полымя», «Маладосць», «Беларусь». Асабліва ўразіла і захапіла аповесць «Дзікае паляванне караля Стаха», надрукаваная ў «Маладосці», якую я з захапленнем прачытаў ужо некалькі гадоў таму. Але кнігі з гэтай аповесцю ўсё не было і не было. Я думаў, што яна ўжо выйшла, але не трапіла да нас у Полацк ці яе расхапілі без мяне. Думаў, што, можа, тут, на свяце, на кніжнай ярмарцы яна з’явіцца.
Але на ярмарцы не толькі не было гэтай кнігі Караткевіча, але ўвогуле ніякай. А я так хацеў набыць якую кнігу любімага пісьменніка, каб атрымаць ад яго аўтограф і такім чынам асабіста пазнаёміцца з аўтарам.
Роспачы маёй не было канца, хоць плач. Ды раптам Бог злітаваўся нада мной. На імправізаваным прылаўку заўважыў даволі ёмістую кнігу ў шэрай вокладцы — даведнік пісьменнікаў БССР. Вядома ж, неймаверна ўзрадаваўся, упэўнены, што тут павінна быць змешчана і біяграфія Караткевіча!.. Схапіў і пагартаў даведнік. І сапраўды, у даведніку была, як і ўсіх пісьменнікаў, біяграфія і фотаздымак Уладзіміра Сямёнавіча. Набыўшы даведнік, я хутка пашыбаваў да пісьменніка, які ў гэты час крыху адасобіўся ад астатніх.
Назваў сябе, сказаў, што пакрысе пішу вершы, прозу, і папрасіў аўтограф. Пісьменнік вельмі прыязна пачаў усміхацца мне і, калi падышлi да нас жонка і шасцігадовая дачушка Аэлітачка, сказаў адразу, што чытаў мае і вершы, і апавяданні. І тут жа прапанаваў:
— Давай будзем без фармальнасцей. Я — Валодзя, ты — Ваня, і ўсё!
І на старонцы побач са сваім партрэтам напісаў: «Ваню ад Валодзі. І Скарына пачынаў у Полацку».
Неўзабаве да нас падышла і жонка майго сябра, цяпер добрага пісьменніка Германа Кірылава Волька. Уладзімір Сямёнавіч гэтак жа ветла ўсміхнуўся і ёй. І калі Волька, назваўшыся, сказала, што яна настаўніца, Уладзімір Сямёнавіч гарэзліва сцепануў плячамі і ўсклікнуў:
— Гэта ж цудоўна быць настаўнікам! Я ж таксама настаўнік!
Неяк адбылося так, што мы засталіся ўдваіх. І я ўлучыў момант пахваліць выдатную аповесць пісьменніка «Дзікае паляванне караля Стаха» і пацікавіцца, дзе можна знайсці гэту яго кнігу, бо ў Полацку, колькі ні шукаў, не знайшоў. Нават у Віцебску і Мінску не патрапіў.
— А яна яшчэ не выйшла, — сказаў ён, хітнуўшы галавой некуды ўбок, як быццам гэтым самым паказваючы на нешта ці на некага, вінаватага ў гэтым.
— Як не выйшла? — неспадзеўкі здзівіўся я. — Я ж яе ў «Маладосці» чытаў ужо даўнавата. Гады два ці болей таму. Гэта ж залатая кніга! Вунь колькі ўсякай макулатуры выдаецца…
Суразмоўца, вяла ўзяўшы мяне за руку, глыбока ўздыхнуў і, гледзячы прама ў вочы, сказаў:
— Ведаеш, Ваня, золата заўсёды тоне, а г…но плавае, і таму вечна навідавоку. Ат, пойдзем лепш да мяне ў гасцініцу, там і пагаворым.
Я, зразумела, з невыказанай радасцю згадзіўся. У гасцініцы мы сім-тым пачаставаліся. Крыху пагутарылі пра літаратуру, пра нейкія свае задумы. Але я бачыў, што Уладзімір Сямёнавіч увесь час трывожыцца, шнырыць па кішэнях. Я спытаў, што турбуе яго. Караткевіч неяк рашуча махнуў рукой:
— Ат, недзе білет на самалёт дзеўся. Ну нічога, знайду. Мабыць, у гаркаме пакінуў, — і, зірнуўшы на гадзіннік, сказаў: — Ты прабач ужо, Ваня, але мне трэба ў гаркам, на прыём. Хутка ляцець дахаты.
А з білетам, сапраўды, атрымаўся казус. У гаркаме Уладзіміру Сямёнавічу не выпала ўспомніць пра яго, і спахапiўся толькi каля трапа самалёта. Навум Гальпяровіч, які разам з тагачасным сакратаром гаркама Валянцінай Пятроўнай Собаль праводзіў гасцей да самалёта, пазней мне расказаў, што сцюардэса не хацела пускаць безбілетніка Караткевіча ў самалёт. Але ўсё-такі аўтарытэт гарадскога партыйнага начальства перамог.
Пазней, калі я ўжо ў 1980 годзе пераехаў у Мінск і быў рэдактарам аддзела літаратуры часопіса «Вожык», мы сустракаліся з Уладзімірам Караткевічам даволі часта, але ўсё неяк мімалётам. У гэты час Уладзімір Караткевіч быў дужа заняты працай над сваімі новымі геніяльнымі творамі.
Апошні раз мы бачыліся з ім, дакладна не памятаю, на шостым ці на сёмым з’ездзе пісьменнікаў БССР. Пасля заканчэння пасяджэння я выйшаў у фае, дзе стаялі і размаўлялі паміж сабой пісьменнікі, убачыў Караткевіча, які шпарка хадзіў узад і ўперад і нервова курыў папяросу «Беламор».
Убачыўшы яго такога, я нават не адважваўся падысці да яго. І усё ж такі нарэшце адважыўся і запытаўся:
— Уладзімір Сямёнавіч, што здарылася?
Пісьменнік, праходзячы паўз мяне, крыху зыркнуў на мяне і, як мне здалося, нібыта са злосцю адказаў:
— Я не Уладзімір Сямёнавіч, а Валодзя, мы ж, здаецца, у Полацку пра гэта дагаварыліся. Валодзя! Хіба зазнаўся, начальнік!
І ён зноў пачаў шпарка хадзіць туды-сюды. Але ў гэты час прарэзлівы званок запрасіў усіх у залу пасяджэння на падвядзенне вынікаў з’езда.
Потым была і другая сустрэча. У ліпені 1984 года. Вельмі і вельмі цяжкая, думаю, не толькі для мяне, родных, сяброў і для ўсіх яго безлічных чытачоў, якія прагнулі і прагнулі сустрэцца з яго творамі, а разам з імі і з ім самім.
Дванаццатага ліпеня, як няўрымслівы вандроўнік, знаўца роднага краю ён з сябрамі — фотакарэспандэнтам часопіса «Маладосць» Валянцінам Ждановічам і мастаком Пятром Драчовым — пусціўся ў плаванне па Прыпяці. І ў час гэтага падарожжа яму стала вельмі кепска. І ён вярнуўся ў Мінск, дзе і памёр. Мне казалі, што ў яго было прабадзенне язвы страўніка, а ў лечкамісіі — тагачаснай урадавай бальніцы накшталт крамлёўскай у Маскве — узяліся лячыць хваробу печані, а патрабавалася тэрміновая аперацыя. Зрабілі б яе па часе тэрмінова ў бліжэйшай раённай бальніцы, мо ўсё магло б быць добра.
Развітваліся з нябожчыкам у Доме літаратара. Усё рабілася неяк стрымана, сціпла, калі не сказаць, патаемна. З прыкметных начальнікаў нікога не было. Па ўсім адчувалася, ледзь не на ўсіх дзейнічаюць даволі непрыязныя адносіны кіруючых рэспубліканскіх партыйных органаў. Калі прыйшла пара выносіць дамавіну з нябожчыкам, ахвотнікаў на гэту місію не знаходзілася. Калі Яўген Міклашэўскі, які тады працаваў у апараце кіраўніцтва Саюза пісьменнікаў, падыходзіў то да аднаго, то да другога з прысутных з просьбай дапамагчы, то яны аднекваліся, спасылаючыся, відаць, на нейкія акалічнасці. Калі Яўген папрасіў мяне і Уладзіміра Арлова, мы адразу згадзіліся. Дваіх другіх ні Валодзя, ні я не ведалі і не ведаем.
Па дарозе да катафалка нас суправаджалі шматлікае шчоўканне фотаапаратаў і шум кіназдымачнай апаратуры. Вядома, гэта былі не казённыя людзі, а прыхільнікі таленту адной з самых адметных асоб у нашай роднай літаратуры і культуры.
У 2010 годзе грамадскасць Беларусі вельмі прыкметна адзначыла васьмідзесяцігоддзе пісьменніка-летапісца, пісьменніка высокай культуры і патрыятызму, паэта, празаіка, літаратурнага крытыка, кінасцэнарыста і перакладчыка шматлікіх твораў з моваў брацкіх народаў. І тое кепскае, бруднае, што калісьці ўчынялася, назаўсёды канула ў лету, як і самі ўчыніцелі.
На гэтым здымку, зробленым полацкім фотамастаком Кастусём Васільевічам Жарнасекам у жніўні 1972 года ў час нашага знаёмства і з нагоды святкавання Дня кнігі, справа — Уладзімір Караткевіч, я і мая жонка Валя.