Ірына Дубянецкая: Беларусь 1000 гадоў жыве без Бібліі

 

Правакацыйнае сцверджанне, праўда? Так і хочацца паспрачацца: “як так, я бачыў Біблію па-беларуску”, “у мяне дома ёсць”! Менавіта паспрачацца і хоча Ірына Дубянецкая, запрашаючы вас на сваю публічную лекцыю “1000 гадоў без Бібліі: беларускія біблійныя пераклады і еўрапейская цывілізацыя”, якая адбудзецца ў межах цыкла лекцый “Urbi et Orbi”. Занатуйце: 23 сакавіка (пятніца) а 18.30 у “Галерэі Ў” (пр-т. Незалежнасці, 37а, метро Плошча Перамогі). Уваход вольны!
 

Ірына Дубянецкая – доктар філасофіі і адзіны ў Беларусі свецкі доктар сакральнай тэалогіі. Навучалася ў Брытаніі і Бельгіі, але жыла і жыве тут, бо яе мара – беларуская Біблія.
 

На Беларускай мове ёсць тры поўныя пераклады Бібліі і шмат няпоўных, тым не менш у назве лекцыі спадарыня Ірына правакуе, сцвярджаючы, што Беларусь жыве 1000 гадоў без Бібліі. Як так? Пра гэта мы гутарым напярэдадні лекцыі.

 

Ірына Дубянецкая: Вельмі важна паглядзець, што ёсць перакладам Бібліі. Пераклад з чаго і куды? Пераклад тэксту звычайна робіцца з арыгіналу на нейкую жывую літаратурную мову. На сучаснай беларускай мове няма ніводнага перакладу, зробленага з арыгінальных біблейскіх моваў – яўрэйскай, арамейскай, грэцкай. Калі казаць пра поўныя пераклады (а было яшчэ шмат фрагментарных), то на сённяшні дзень ёсць тры беларускія Бібліі. З якіх адна сапраўды зробленая з арыгіналу – гэта Біблія Янкі Станкевіча, перакладзеная ў 1970-я гады. Яна, відаць, і тэкстуальна найбольш якасная з усіх – гэта самы якасны пераклад. Але гэта пераклад мае дзве праблемы. Першая – гэтая Біблія зробленая па пратэстанцкім каноне, гэта значыцца, тыя другакананічныя кнігі, якія чытаюцца каталікамі і праваслаўнымі, сюды не ўваходзяць. І другая праблема – што яна перакладзеная Янкам Станкевічам, у якога быў свой погляд на беларускую мову. У якога яна была хутчэй не беларуская, а вялікалітоўская – у народзе яе называюць “станкевічанка”. Гэты варыянт вельмі добры для даследніка Бібліі, але сёння для шырокай публікі ён не ўжывальны. Другі поўны пераклад быў зроблены Васілём Сёмухам. Ён зроблены таксама ў пратэстанцкім каноне – там таксама няма другакананічных кніг. Пераклад зроблены не з арыгінальных моваў. Спадар Васіль карыстаўся самымі рознымі перакладамі, але асноўны, на які ён абапіраўся – быў рускі сінадальны пераклад, створаны ў 1840-я гады. Даследчыкі Бібліі ведаюць, што рускі сінадальны пераклад мае вельмі шмат тэкстуальных праблем… І нарэшце, трэці поўны варыянт Бібліі зусім свежы. Гэта выданне Біблійнага таварыства, зробленае на падставе перакладаў ксяндза Уладыслава Чарняўскага. Пераклад рабіўся пераважна з польскай “Бібліі тысячагоддзя”. Задача светлай памяці ксяндза Чарняўскага была падобная да Скарынавай – даць біблійны тэкст людзям па-беларуску. А ўжо адкуль браўся пераклад – пытанне было другаснае. Беларускае біблійнае таварыства ўзгадніла пераклад Чарняўскага з новавульгатай – сучасным перакладам на лаціну. Гэта карысная праца, але яна не здымае праблему перакладу з арыгіналаў.
 

Ірына Дубянецкая: Гэта заганна, бо любы пераклад недасканалы, як і любая копія – недасканалая. Менавіта таму ў сучаснай французскай і англійскай мовах новыя пераклад Бібліі робяцца пастаянна. Існуюць камісіі, якія пастаянна працуюць з найлепшымі біблістамі, адпаведна, з носьбітамі моваў, на якія перакладаюцца, і – з найлепшымі знаўцамі моваў арыгіналу. Пераклады не спыняюцца – і тыя, хто не ведае арыгінальных моваў, але хоча чытаць Біблію – знаходзяцца ў выгадным становішчы. Хоць у англамоўным свеце ёсць пэўны эталон англійскага перакладу, вядомы ўсім носьбітам мовы – гэта Біблія Караля Якуба 1611 году. Калі англійскія пісьменнікі цытуюць Біблію – то абавязкова гэты пераклад. Аднак зроблены ён быў 400 гадоў таму, мова з таго часу змянілася і біблістыка зрабіла велізарны крок наперад – дзеля гэтага і робяцца ўсё новыя пераклады. Хоць “англійскі пераклад Бібліі” па-ранейшаму асацыюецца з Бібліяй Караля Якуба, над якой, дарэчы, працавала цэлая камісія. У Нямеччыне "нямецкая Біблія" па-ранейшаму асацыюецца з перакладам 1534 году, дзе гэта быў подзвіг аднаго чалавека – Марціна Лютэра.

 

Ірына Дубянецкая: Суседзі нашыя парупіліся, каб займець сабе Біблію, перакладзеную з арыгінальных моваў. Нямецкі і англійскі варыянты – гэта часы Рэфармацыі. Расійскі – гэта ХІХ стагоддзе, бо там заўжды ўсе працэсы адбываліся нашмат пазней, чым у Еўропе. Але расійскі пераклад Бібліі фактычна сфармаваў расійкую літаратурную мову, зафіксаваў яе. Так было і ў англійскай і нямецкай мовах свайго часу. Чаму так адбываецца, што Біблія фармуе літаратурныя мовы? Таму што аб’ём і разнайстайнасць біблійных тэкстаў такая, што лексічна і граматычна ахоплівае ўсе пласты мовы, гэтага робіцца дастаткова, каб працягваць далей пісаць у тым жа лінгвістычным полі. І калі б у нашаніўскія часы ў пачатку ХХ стагоддзя былі кінутыя сілы, каб зрабіць годны пераклад Бібліі на беларускую мову, мы б цяпер не мелі той сітуацыі, якую маем: адзін варыянт мовы, другі, трэці… Што датычыць Польшчы, то першыя спробы перакладу там былі яшчэ ў XIV стагоддзі. Але першая польская Біблія робіцца беларусамі – гэта так званая Берасцейская альбо Радзівілаўская Біблія, 1563 году. Калі Біблію перакладаў Скарына – ён перакладаў на тую мову, якую лічыў літаратурнай. Адначасова Біблію перакладалі беларускія юдэі – і рабілі гэта на “гутарковую”, “зразумелую” мову.
 

Ірына Дубянецкая: Ён нават і клопату сабе такога не рабіў, бо тых арыгінальных моваў не ведаў. Рабіліся даследванні, якія паказалі, што ўзорам у яго была чэшская Біблія. Але, зноў жа, Скарына ставіў сабе зусім іншую задачу – даць кнігу народу. А паколькі асноўнай кнігай была Біблія – ён робіць Біблію. І першае, што ён перакладае – гэта Псалтыр. А Псалтыр – гэта была самая чытаная кніга, гэта быў падручнік для чытання і пісання ў навучальных установах. І Скарына перакладаў Біблію на мову сваёй краіны і для людзей сваёй краіны – не думаю, што ў яго былі амбіцыі, каб гэтую кнігу чыталі “ад Варшавы да Замаскоўя”.
 

Ірына Дубянецкая: Вось у гэтым і рэч. Але тады пытанне – а якая задача беларускай культуры, беларускай гуманітарыі? Ці ёсць задача асвойваць чалавечыя каштоўнасці па-беларуску?
 

Ірына Дубянецкая: Калі чалавек хоча зразумець і асэнсаваць Біблію, то чым бліжэй да арыгіналу тэкст – тым лягчэй вам будзе зразумець і асэнсаваць яго. Бо ў іншым выпадку вы абсалютна не ведаеце, што вы разумееце і асэнсоўваеце. А асэнсоўваеце вы пераклад з перакладу – пераклад другой ці трэцяй ступені – дзе маглі адбыцца істотныя змены ў сэнсе тэкста. “Пераклад з перакладу з перакладу” вам пакіне толькі сюжэт. “Пра што” – вы будзеце ведаць. Але ж Біблія – гэта не толькі сюжэты… Пераклад не з арыгіналу робіцца толькі тады, калі ва ўсёй краіне няма знаўцаў арыгінальных моваў.
 

Ірына Дубянецкая: У нас ёсць спецыялісты, якія працуюць з Бібліяй у арыгінале. Але я задаю сабе пытанне: ці спазніліся беларусы на свой цягнік? Тое, што пераклад з арыгіналу мусіць быць зроблены – сумніваў няма. Але ці адыграе ён тую ролю, якую адыграў у іншых народаў у часы Рэфармацыі ці напачатку ХХ стагоддзя?
 

 

Ірына Дубянецкая: Я перакладаю сама.
 

Ірына Дубянецкая: З Бібліі! Калі я чытаю яўрэйскую Біблію – я перакладаю з яўрэйскай мовы. Калі Новы Запавет – то з грэцкай мовы. Так прынята ў навуковым асяродку – ты мусіш сам перакладаць патрэбныя табе моманты.
 

Ірына Дубянецкая: Дастаткова, каб перакладаць.
 

Ірына Дубянецкая: Гэта вельмі вялікая праца! І, як паказвае практыка, яна мусіць рабіцца не адным чалавекам, а калектыўна, каб былі прыцягнутыя розныя знаўцы тэмы, моваў, тэкстаў. Мне вельмі хацелася б, каб сабралася група, якая хацела б працаваць з Бібліяй па-беларуску. Каб нарэшце ў беларускай Вікіпедыі з’явіліся пісьменныя артыкулы на гэтую тэму, каб знайшліся людзі, здольныя падрыхтаваць такія артыкулы. Бо сярод іншых народаў “біблійныя” артыкулы для Вікіпедыі ствараюць вядомыя навукоўцы… Каб неяк наблізіцца да свае мроі, я буду праводзіць адпаведны курс у Лятучым Універсітэце – хутка будзе адбывацца набор. Гэта не будзе курс перакладу Бібліі, але заняткі для людзей, якіх хвалюе гэтая праблематыка. Калі нехта зацікавіцца – запрашаю на лекцыю, пасля якой можам абмеркаваць гэта з ахвотнымі!

 

Дзе захоўваецца “эталон”, “арыгінал” Бібліі?

Як па-беларуску: дабраславіць, благаславіць ці блаславіць? Раство, Каляды, Ражджаство ці Божае Нараджэнне?

Пакуль няма “ідэальнага” перакладу, якімі перакладамі карыстацца?

 

ТАКІМ ЧЫНАМ

Лекцыя Ірыны Дубянецкай з цыклу “Urbi et Orbi”

адбудзецца 23 сакавіка (пятніца) а 18.30

У Галерэі Ў – Мінск, пр-т. Незалежнасці, 37а (метро Плошча Перамогі)