Паэт вярнуўся на Бацькаўшчыну

Аматараў паэзіі можна павіншаваць. Выдавецтва «Лімарыус» учыніла замах. Яно замахнулася выдаць шэраг кніг у серыі «Галасы Радзімы». І ўжо выдала дэбютную кнігу, якую гожа аформіў мастак Генадзь Мацур.

Аўтар кнігі — Алесь Салавей. Уклаў, пракаментаваў і прадмову да гэтае кнігі напісаў Міхась Скобла, у чыім даробку ўжо маюцца зборнікі твораў Уладзіміра Жылкі, Ларысы Геніюш, Рыгора Крушыны…

Закінуты лёсам у далёкую Аўстралію, вымушаны фізічна працаваць на фабрыцы, як і многія паэты, чалавек непрактычны і ў нейкай меры залежны ад «шклянога бога», Алесь Салавей (Альфрэд Радзюк) да апошніх сваіх дзён меў у набытку толькі два зборнікі твораў: «Мае песьні» (Рыга, 1944) і «Сіла гневу» (Остэргофэн, 1948). Укладзеныя ім ім зборнікі «Вянкі» і «Несьмяротнасць» працяглы час заставаліся ў рукапісах. І вось у другой палавіне 1970-х у паэта з’явілася мажлівасць выдаць новую кнігу. І не проста зборнік, а збор твораў, у які ўвайшлі б і «Мае песьні», і «Сіла гневу», і «Вянкі», і «Несьмяротнасць». Паэт сам даў загаловак гэтай кнізе: «Нятускная краса».

Збор твораў Алеся Салаўя выдаў у 1982 годзе — праз чатыры гады пасля трагічнае смерці паэта — Беларускі інстытут навукі й мастацтва (Нью-Ёрк). Складальнік гэтага тома Антон Адамовіч сабраў амаль усю даступную яму творчую спадчыну паэта: вершы, паэмы, пераклады з іншамоўных паэтаў, драматургічныя творы і нават адзін празаічны тэкст. Зора Кіпель склала для гэтае кнігі даволі грунтоўную бібліяграфію, а Антон Адамовіч адмыслова для яе напісаў, як і на сённяшні дзень, самую грунтоўную працу аб жыцці і творчасці паэта. Гэтая праца пад загалоўкам «Так пяяў Салавей» потым убачыла свет у пасмяротных выданнях даследчыка, у тым ліку ў вялікім томе твораў Ант. Адамовіча «Да гісторыі беларускае літаратуры» (Менск, 2005).

З таго часу (з 1982 г.) творы Алеся Салаўя асобнымі кнігамі не выходзілі. І вось Міхась Скобла ўклаў новы зборнік твораў пісьменніка. Як вынікае з каментарнае часткі кнігі, зборнік гэты мог атрымаць загаловак «Конадзень». Аднак ці то выдаўцы ўгаварылі складальніка, ці то складальнік сам схіліўся да больш акадэмічнага назову кнігі: «Творы: Паэзія, проза, лісты».

Нью-ёркаўскую кнігу «Нятускная краса: Збор твораў» і кнігу «Творы: Паэзія, проза, лісты» яднае тое, што абедзве яны выйшлі пры дапамозе амерыканскіх беларусаў.

Калі Антон Адамовіч у бінімаўскім выданні згрупаваў паэтычныя творы Алеся Салаўя па зборніках, а потым змясціў вершы, якія паэт вырашыў у зборнікі не ўключаць, а таксама паэтычныя пераклады і вершы для дзяцей, дык Міхась Скобла вырашыў пакарыстацца больш акадэмічным спосабам і «дарослыя» вершы паэта размясціў у храналагічным парадку. Асобны раздзел склалі паэмы Алеся Салаўя, асобны — яго драматургічныя творы, асобны — вершы для дзяцей і г. д.

У параўнанні з бінімаўскім выданнем у новай кнізе вершаў Алеся Салаўя больш на нейкі дзясятак. З’явіліся яшчэ адзін паэтычны пераклад і пяць тэкстаў прозаю.

Алесь Салавей — з тых паэтаў, якія вучыліся ў Максіма Багдановіча, з гэтак званых эстэтаў, да якіх належаць Уладзімір Жылка, Наталля Арсеннева, Рыгор Крушына ды некаторыя іншыя творцы.

Вось чаму новая кніга ягоных твораў — падарунак аматарам паэзіі. Але і «эстэты» — людзі грэшныя. І гэтым, думаецца, яны яшчэ больш прывабліваюць, сваіх адаратараў.

Міхась Скобла ў сваім каментары канстатуе факт, што Алесь Салавей у некаторых творах «ужыў нецэнзурную лексіку», і таму, ён, складальнік, «быў вымушаны зрабіць купюры, пазначаныя ў тэкстах шматкроп’ямі». Я прыхільнік тэрміну «ненарматыўная лексіка», бо чаго-чаго, а цэнзуры Алесю Салаўю не трэба. Хоць паэт і набедаваўся ў сваім жыцці, трэба падзякаваць Богу, што ён, сын зняволеных бальшавікамі бацькоў, апынуўся ў вольным свеце і не быў змушаны жданаўскай эстэтыкай пісаць на патрэбу дня і «камуністычнага будаўніцтва». Дарэчы, Міхась Скобла пакінуў па-за новым томам вершы Алеся Салаўя, напісаныя ў даваенны час, якія, на яго думку, «знаходзяцца ў відавочным дысанансе з усёй астатняй творчасцю паэта». Гэтак жа складальнік не уключыў у кнігу і паваенны твор, у загалоўку якога стаіць ненарматыўнае слова на літару «б» і ў якім, як здагадваецца чытач, ненарматыўнае слова не адно. (Цікаўныя могуць знайсці гэты верш у кнізе Лявона Юрэвіча «Камэнтары» і ў кнізе Антона Адамовіча «Да гісторыі беларускае літаратуры».) Добра, што Міхась Скобла, учыніўшы падобную селекцыю, у сваім каментары дадае, што на даваенныя — савецкія — тэксты (і — дадам — на пасляваенны ненарматыўны верш) паэта «не варта забывацца складальнікам будучага поўнага збору твораў Алеся Салаўя».

Зрабіўшы такое адступленне, такую заўвагу, адзначу і два галоўныя адрозненне новага тома твораў Алеся Салаўя ад нью-ёркаўскага выдання. Па-першае, у ім маецца дадатак з успамінамі пра паэта. Па-другое, Міхась Скобла надрукаваў у новай кнізе 136 лістоў Алеся Салаўя. Лісты, якія знаходзяцца ў розных сховішчах, адрасаваныя розным людзям, і нават адной жыхарцы (але не грамадзянцы) БССР — Ларысе Геніюш. Гэтыя тэксты яшчэ чакаюць свайго асэнсавання.

Выдавецтва «Лімарыус» і Міхася Скоблу трэба павіншаваць: дэбютная кніга ў серыі «Галасы Айчыны» ўдалася. Яна гожа прадстаўляе творчасць аднаго з выдатных песняроў нашай Айчыны. Можна канстатававаць: гэтаю кнігаю паэт Алесь Салавей канчаткова вярнуўся на Бацькаўшчыну.