Чую я!

Паўтара гады пасля таго, як яго звольнілі з Акадэміі Мастацтваў за выданне перакладу п"есы «Пакаленне Jeans», аўтарства кіраўніка «Свабоднага тэатру» Мікалая Халезіна, ён запісаў аўдыёверсію амаль усіх раманаў Уладзіміра Караткевіча і выдаў пераклады выбраных твораў нобелеўскага лаўрэата Івана Буніна, а цяпер абеларушвае Барыса Пастэрнака і Уладзіміра Набокава. Інтэрв"ю з прафесарам, спецыялістам па сцэнічнаму маўленню і мастацкім перакладчыкам з расійскае Андрэем Калядой.

На днях пабачыла свет кніга беларускіх перакладаў выбраных твораў Івана Буніна ў перакладзе Андрэя Каляды. У кнізе — апавяданні са знакамітага «нобеленоснага» зборніка «Ціхія алеі», аповесці, а таксама раман «Жыццё Арсеньева». Такім чынам, расійская класіка?

Андрэй Каляда: Гэта, пэўна, захапленне дзяцінства. Хоць я вучыўся ў наваградскай школе імя Адама Міцкевіча, аднак вымушаны канстатаваць, што большасць кніжак, якія я прачытаў у доме, з вакна якога было відаць крушні наваградскага замка былі па-расійску. Чытаючы ў дзяцінстве і студэнцтве, я найперш захапляўся смакам гэтай мовы, бо я найперш слова чую, хай сабе і напісанае. А ў каго, як не ў Буніна, сама чыстая сама эмацыйная, самая расійская мова. Перакладаючы на беларускую, мяне рухала цікаўнасць, ці можна перадаць неймаверную насычанасць расійскай мовы словамі роднай мовы.

А па-другое, Бунін — нобелеўскі лаўрэат, які можа выклікаць дадатковае зацікаўленне беларускага чытача. Калі мне кажуць, «нашто нам пераклады з расійскай, мы ж можам чытаць у арыгінале?», я адказваю, што ўсе дзяржавы, усе краіны свету, павінны перакладаць на сваю мову не толькі далёкіх, але і блізкіх суседзяў. Сапраўды незалежная краіна павінна сапраўды мець класікаў сусветнай літаратуры на сваёй мове.

Андрэй Каляда — найперш майстар сцэнічнай мовы, вядомы беларускі тэатральны педагог. Прыведзены са сцэны ў выкладчыкі вядомым беларускім філолагам Фёдарам Янкоўскім. «Вы добры актор, — сказаў Янкоўскі маладому актору, — але калі хочаце быць найлепшым, дык трэба заняць больш пасоўную вам нішу і заняцца жвым беларускім словам». У 1970 выйшла першая свайго роду кніга Каляды «Выразнае чытанне» (з тадышняй раскошай — камплектам грамкружэлак), вытрымаўшы 3 выданні. Стуль у творчай скарбонцы Каляды начытаныя на аўдыёносбіты трылогія Івана Мележа «Людзі на балоце», «Сны імператара» Уладзіміра Арлова, а таксама ці не ўсе значныя творы Ўладзіміра Караткевіча (раманы «Каласы пад сярпом тваім», «Дзікае паляванне караля Стаха», «Хрыстос прызямліўся ў Гародні»), з агульнай працягласцю запісу 120 гадзін. І ўсё ж, што прымусіла заняцца мастацкім перакладам?

АК: Патрэба. На нашай сцэне бракавала (хоць і цяпер бракуе) п’есаў па-беларуску. На пачатку 90-х у часы адраджэння беларушчыны для тэатра «Зніч» я пераклаў п’есу Ібсэна (праўда з расійскай). Пайшла рэакцыя - справа стала спорыцца. Я ўзяўся за пераклад класічных п’есаў Астроўскага, «Трох сёстраў» Чэхава, гогалеўскага «Рэвізора», то бок тых драматычных твораў, з якіх, як кажуць акторы, «ёсць, што граць».

Трэба прызнаць, маладая драматургія Беларусі гаворыць па-расійску. І таму наступным маім крокам была выданне кнігі «П’ес маладых драматургаў Беларусі», якая ўключала 8 п’ес аўтараў-пачаткоўцаў.

З драматургічных перакладаў Андрэй Каляда перайшоў на творы расійскай класікі: апавяданні і аповесці Дастаеўскага, проза Буніна. Ці не занадта кардынальна змена профілю, бо што агульнага паміж мастацкім чытаннем і мастацкім перакладам?

АК: Перакладчык, як і чытальнік, ён адно — апавядальнік. Як зразумеў, які сэнс пачарпнуў, так і пераклаў: адзін на мову гукаў і інтанацыяў, другі — на іншую мову. Калі я начытваю Караткевіча, то гэта Караткевіч ужо папярэдне прачытаны мною. Тое што там убачыў менавіта я, Андрэй Каляда: адценні слова, схаваныя сэнсы. Я і ніхто іншы павінны пачуць, што за слова, і якое гукавое напаўненне яму надаць. Трэба найперш слухаць не толькі рытм, як раяць шмат хто з педагогаў, трэба дбаць пра сэнс, думку. Вобразы, якія нараджаюцца пры прачытанні, каб перакладаць гэта на іншую мову або перавесці ў прамоўленае. Слухаць: ці гэта кажа пяшчота, ці наадварот моц, або дабрыня, а потым перакладзенае слова павінна быць дакладнае, жывое, дзейснае, роўня арыгіналу.

Часам бывае пераклаў або агучыў слова, здаецца ўсё правільна, дакладна, паслухаў — не чую я!.. Слухаю яшчэ.

Так, агучванне і пераклад — гэта маё прачытанне. Як я бачу і чую, як зразумеў, як я гэта ўявіў. І таму слова, напісанае Караткевічам ці Буніным, пасля перакладчыка і артыста пачынае жыць сваім жыццём і таму па вялікім рахунку, агучванне раманаў і пераклад па вялікім рахунку — асобны, незалежны твор мастацтва.

Калі я прамаўляю — я стараюся пражыць жыццё героя. Калі Раўбіч «З каласы пад сярпом тваім» гнеўна, запальчыва прамаўляе да Бога. Я ўяўляў, як гэтая бяда прылучылася бы са мной, як я бы павёў сябе ў такой сітуацыі. Цяпер, з гадамі, я нават перастаў з літаратурнымі вечарамі выступаць, малады мог стрымліваць свае пачуцці, цяпер абмяжоўваюся мастацкімі перакладамі, перажываю іх.

З 1971 па 1991 Андрэй Каляда вёў на тэлебачанні перадачу «Беларуская літаратура ў школе». Паралельна па просьбе Бураўкіна кансультаваў дыктараў. А як цяперашні ўзровень літаратурнага вымаўлення ў медыях?

АК: Ну, па шчырасці ён мяне і ў 70-80-ыя не задавольваў. Тады, да вымаўлення сур’ёзна і ашчадна ставіліся як дыктары так і рэжысёры, якія давалі ўстаноўкі дыктарам.

Трэба ж дбаць не толькі пра вымаўленне, але і пра дыханне, сэнсавую разбіўку прамоўленага. Іншымі словамі, падчас начыткі тэксту, трэба мысліць,а не проста счытваць, а варта з гэтай інфармацыяй пазнаёміцца загадзя, і ведаць, што ты хочаш сказаць, перадаць, гэта лічу самае важнае на тэлебачанні.

Думаю, памылка, калі дыктар і вядоўца тэлеперадачы ператвараецца ў чыстага інфарматара. Як на тое пайшло, дык лепей ўзяць журналіста: яны прынамсі чытаюць свой тэкст — гэта свой тэкст. Дыктары павінны падключаць свае пачуцці, вядома не акторстваваць, але не быць абыякавым, каб у паведамленнях пра забойствы, масавыя бедствы, прысутнічала хоць крыхотная трывога і насцярога, маўляў, «гляньце што робіцца», а не выскокваць як Піліп з канапель, ў-Гаіці-адбыўся-вялізны-землятрус-загінула-сто-тысяч-чалавек. Трэба зрабіць тэкст хоць крышачку сваім. Як кажуць акторы, трэба «быць ў матэрыяле».

У жніўні 2008 Каляду звольнілі з Беларускай акадэміі мастацтваў: фактычна за сувязь з «Свабодным тэатрам», прафесар пераклаў на беларускую п’есу Мікалая Халезіна «Пакаленне Jeans» пра волялюбства моладзі ва ўмовах таталітарызму. Дык як перажыць звальненне?

АК: Працуючы. Цяпер сапраўды супрацоўнічаю са «Свабодным тэатрам»: 2 разы на тыдзень вяду заняткі са «студыйцамі», якія, спадзяюся, будуць творчым папаўненнем акторскага складу тэатра. Пасля 3-х месячнай дэпрэсіі дапамагла добрая творчая загрузка. Запісы аўдыёкніг, перакладаў чарговага нобелеўскіага лаўрэата ( гэта раман Барыса Пастэрнака «Доктар Жывага», пачаў абеларушваць «Лаліту» Набокава. Цяпер усё ў парадку, нада мной ніхто крукам не стаіць, ніхто проста не ў стане пагражаць мне звальненнем. Як кажуць, каб лепей, то і на халеру, бо цяпер займаюся ўлюбёнай справай.