Пецярбург – Варшава (праз Вільню)

Самая гучная палітычная справа на землях былой Рэчы Паспалітай у першай траціне ХІХ ст., справа філяматаў і філярэтаў, скончылася масавай высылкай яе ўдзельнікаў і закрыццём найстарэйшай навучальнай установы імперыі, агменя рэчпаспалітаўскай адукацыі і літаратурнага жыцця, Віленскага ўніверсітэту.

Варшаўскае і віленскае культурнае жыццё моцна страцілі, пецярбурскае ж — выгадала. Пшэслаўскі, Кіркор, Падбярэскі, Булгарын…

Аляксандр Фядута выдаў літаратуразнаўчую кнігу «Письма прошедшего времени. Материалы к истории литературы и литературнага быта Российской империи». Паводле аўтара ў першай палове ХІХ выхадцы з Рэчы Паспалітай, а найперш з тэрыторыяў былога Вялікага Княства Літоўскага мелі моцны ўплыў на Санкт-Пецярбург літаратурны. Тут выдаваўся вельмі запатрабаваны польскамоўны часопіс Tygodnik Petersburski, прысутнічала вялікая рэчпаспаспалітаўская грамада, - каля 15 тысяч чалавек, - сярод якой вылучаліся такія заканадаўцы літаратурных модаў, як выхадзец з Украіны, выбітны крытык Міхал Грабоўскі і літаратар і выдавец Ян Баршчэўскі. Расійская сталіца зведала таксама прыклады ўкаранення літвінаў у расійскі культурным полі: найперш неардынарная постаць Фадзея Булгарын, шырока вядомага тагачаснага літаратара і рэдактара часопісу «Северная пчела».

«Літаратуры Польшчы і Расіі першай паловы ХІХ ст. шмат чым абавязаныя пасярэднікам-літвінам, — сцвярджае аўтар кнігі. — Гэта і зусім іншы ўзровень літаратурнай крытыкі, і пачаткаванне традыцыі публічнай палемікі, і насычэнне культурнага жыцця сталіцы расійскай імперыі, і з"яўленне польска-расійскіх (і наадварот) перакладаў».

Каб паілюстраваць апошнюю думку ў сваёй кнізе Фядута прыгадвае гісторыю паўставання пераклада-пераказа Міцкевічавай «літоўскай» балады «Тры Будрысы» Пушкіным. Аляксандр Сяргеевіч не валодаў польскай мовай, але зрабіў пераклад пасля таго, як натхніўся расійскімі падрадкоўнікамі, якія напісаў Фадзей Булгарын.

Але Фядута не малюе ідыліі. Як навукоўца, узяўшы агонь на сябе, не ўзбаяўся падаць чытачу яўна адмоўны вобраз паплечніка Мураўёва і закрывальніка Віленскага ўніверсітэту Мікалая Навасільцава ў польскай літаратуры.

Для палякаў Навасільцаў - адзназначна негатыўная гістарычная постаць, вартая сатырычных кпінаў і эпіграмных шпілек. Фядута таксама не абыходзіць сваёй увагай каньюктурныя вершы Пушкіна, якія паследвалі на польскае паўстанні 1831 году ("Паклёпнікам Расіі"), а таксама хваласпеўны верш Цюцчава «Гуманный внук воинственного деда", прысвечаны «урымсціцелю Літвы», графу Мураўёву.

«Каб расстацца з імперыяй, трэба спярша прызнаць, што мы ў ёй жылі, і ў дадатак пералічыць усе яе заганы і перавагі,

— кажа Аляксандр Фядута. — Але гатовыя далёка не ўсе: вось калі я рабіў у Варшаве даклад па вобразе Пушкіна ў польскай літаратуры, ( а трэба заўважыць, што гэты вобраз часам поўніцца з"едлівымі каментарамі і рэплікамі з боку тадышняй польскай грамадскасці), дык пасля дакладу прафесар Маскоўскага дзяржуніверсітэту Ігар Волгін абурана сказаў мне: «Як такое можна распавядаць пра святы вобраз Пушкіна?» На што я яму адказаў яму: «Я ж не сачыняю, я адно падаю галасы сучаснікаў Пушкіна, а гэта пытанне навуковай праўды, а не ганбаванне вялікага паэта» ».

Летась пад рэдакцыяй Фядуты выйшла кніга, прысвечаная разгону Віленскага ўніверсітэту ды справе філаматаў і філарэтаў, «Вильна 1824 1825: Перекрёстки памяти». Гэтыя амаль дэтэктыўныя ўспаміны дэмакратычна настроеных польскага гісторыка Яўхіма Лелявеля і прафесара рускай філалогіі Івана Лабойкі, непасрэдных удзельнікаў тых падзеяў.